Hevur tað enn týdning at læra fremmandamál?

Fólkaskúlaálitið frá 2023 og endurskoðanin av breytaskipanini á miðnámi í 2018 taka ikki støðu til spurningin. Tað gera hinvegin tvey tilmæli um fremmandamál, eitt frá 2019 og hitt frá 2021, sum tvey landsstýrisfólk tá settu arbeiðsbólkar at gera. Hví stendur spurningurin enn ósvaraður?

Hevur tað enn týdning fyri land og fólk at læra fremmandamál?  

 

Maria Heradóttir

 

Opið bræv til Djóna Nolsøe Joensen, landsstýrismann í barna- og útbúgvingarmálum

 

 

 

Síðan breytaskipanin á mið­námi varð sett í verk í 2013, hava fremmandamál sum heild ver­ið fyri stór­ari aft­ur­gongd. Av­leið­ing­in er, at í fleiri ár hava yv­ir 60% av øllum mið­náms­skúl­a­næm­ing­um í Før­oy­um bert havt før­oyskt og enskt sum mál­læru­grein. Ætl­an­in var at end­ur­skoða breyta­skip­an­ina, so skjótt hon hevði roynt seg. Tað hendi í 2018, men tó ikki fyri fremm­and­a­mál. Í 2019 setti táverandi lands­­stýr­is­kvinna, Hanna Jensen, ein ar­beiðs­bólk at gera “Tilmæli um fremm­and­a­mál í Før­oy­um”. Tað hevði m.a. við sær, at týskt var sett sum upp­tøku­krav á fleiri breyt­um. (Sí nið­an­fyri hví týskt og hví upp­tøku­krav). Seinni sama ár tók Jen­is av Rana við sum lands­stýr­is­mað­ur og vórðu upptøkukrøvini tá tik­in av aftur undantikið á hug­breyt. Henda seinasta av­tøk­an skuldi fremjast fyrst í 2020, sum hevði við sær, at y­v­ir 700 fólk mótmæltu í fel­ags skrivi til táverandi lands­stýr­is­mann. Hann gjørdi av at seta nýggjan ar­beiðs­bólk at gera enn eitt til­mæli um “Fremmandamál í før­oyska skúlaverkinum”. Týskt sum upptøkukrav á hug­breyt hóraði sostatt und­an tá men stendur nú aft­ur fyri hótta­falli við stór­um avleiðingum fyri fremm­and­amál sum heild. Or­søkin er, at í  Fólka­skúla­ál­i­t­i­num, sum varð al­mann­a­kunn­gjørt í vár (2023), verður mælt til at avtaka týskt sum upp­tøku­krav á hugbreyt og at skerja tíma­tal­ið í týsk­um í fólka­skúl­a­num nið­ur í eina helvt. Eingi til­mæli síggjast aftur, sum áð­ur­nevndu arbeiðsbólkar mæla til, tíansheldur verður spurn­ing­ur­in við­gjørd­ur fak­liga á ann­an hátt sum grundarlag fyri av­gerð­ini. Her skal tó sigast, at í ver­andi skúlaskipan kann spurn­ing­ur­in um fremm­anda­mál ikki loysast í ein­um fólka­skúla­ál­iti eina. Til tað krevst eitt um­fat­andi end­ur­skoð­an tvør­t­ur um skúla­mørk millum fólka­skúla og miðnám.     

 

Spurningurin um fremm­anda­mál hevur tí enn sum áð­ur eina viðgerð fyri neyðini, sum lýsir málið frá øllum við­komandi síðum áðrenn pol­it­iska við­gerð og helst sum lið­ur í eini framtíðar visión fyri málsligu kós Føroya. Nið­ur­­støður ella átøk higartil tykj­ast tíverri bert at byggja á tekn­iskar loysnir her og nú og ikki á hugsjónarlig atlit. Tí stend­ur spurningurin enn ó­­svar­að­ur, hvørt tað fram­hald­andi hev­ur týdn­ing at læra fremm­and­a­mál í Føroyum ella ikki. Á­heit­an­in til núverandi lands­stýr­is­mann er tí grund­leggj­andi tann sama sum til lands­stýr­is­mannin í 2020.     

 

##med2##

 

Fólkaskúlaálitið – mai 2023

 

At minka tímatalið í týsk­um nið­ur í eina helvt í fólka­skúl­a­num (bls. 94) er tað sama sum at varðveita lær­u­grein­ina á pappírinum men at av­taka hana í praksis. Tað gev­ur onga meining at velja týskt, tá næmingar kortini mugu byrja forfrá á miðnámi. Næm­ing­arnir kunnu sostatt illa taka støðu til, um fremm­and­a­mál á miðnámi eru fyri teir ella ikki, fyrr enn teir eru byrj­að­ir á miðnámi. Hug­breyt­in verður tá meir at líkna við eitt blint val ella eitt frá­val av øðrum breytum held­ur enn eitt grundað til­val.

 

Á miðnámi merkist stórur mun­ur á, um næmingar hava lært eitt fremm­and­a­mál síð­an 4. flokk ella ikki. Tað snýr seg rætt og slætt um at ogna sær neyð­ug­ar fak­lig­ar for­treyt­ir fyri at fóta sær í mál­læru­grein­um. Týskt sum upptøkukrav hev­ur til enda­máls at styrkja næmingarnar gjøgn­um økt málsligt tilvit. Í fólka­skúlanum stendur týskt næm­ing­u­num í boði, sum er eitt gott val máls­liga sæð fyri okkum. (Sí grund­gev­ing nið­an­fyri). Tað snýr seg um neyð­ugar fakligar for­treyt­ir fyri at fóta sær í mál­læru­grein­um. Tað er IKKI eitt krav um at halda fram við týsk­um á miðnámi. Av­taka vit upp­tøku­krav­ið, náa flestu næm­ingar ikki nóg langt fak­liga at fóta sær nøkun­lunda sjálvstøðugt í mál­læru­grein­um áðrenn lokna skúla­gongd. Við so ivasamari úr­tøku kann spurningur set­ast við, um tað tá er vert at brúka tíð og almenna fígg­ing til fremm­anda­mál yvir­høv­ur? Og hví tá hava eina sjálvstøðuga breyt við so stórum denti á fremm­anda­mál? Ein annar spurningur er, um vit kunnu sammetast við granna­lond okkara við ongum fremm­anda­mál­ið sum fram­halds­mál á mið­námi, og í hvønn mun vit skerja okkara møguleikar fyri fram­halds­lestri í máli og øðr­um út­búgv­ingum, sum krevja mál?

##med3##

 

Tað er politiskt sam­tykt, at yvir 90% av øllum ár­gang­um skulu hava mið­náms­út­búgv­ing. Tá ber illa til at síggja fólka­skúla og mið­nám sum tvær sjálv­støð­ug­ar eind­ir, ið virka hvør sær, sum fólka­skúla­álit­ið frá 2023 rør uppundir (bls. 94). Tað svitast ikki, at læru­greinar í fólkaskúlanum treyta fram­hald­andi skúla­gongd á mið­námi antin bein­leið­is ella ó­bein­leið­is. Fremm­and­a­mál á mið­námi krevja for­kunn­leika, líka so væl sum nátt­úr­u­breyt, tøkni­breyt og til­feingisbreyt krevja for­kunn­leika í alis- og evnafrøði. Tí hava hesar breytir eisini upp­tøku­krøv líka so væl sum hug­breyt­in hev­ur sítt. Her vík­ur bú­skap­ar­breyt­in tó frá hin­um breytunum sum tann ein­asta við ongum upp­­tøku­kravi. (Sí nærri viðmerking nið­an­fyri.)

 

­Viðmerking: Við altjóða sam­handli og samstarvi í huga økja vit munandi um okk­ara egnu møguleikar, um eitt fremm­anda­mál við týsk­um sum upp­tøku­treyt gjørd­ist ein val­møguleiki ella krav á bú­skaparbreytini eisini. Týskt er mest útbreidda móð­ur­mál í Evropa eftir russ­iskt, og búskaparliga er Týsk­land 4. sterkasta landið í heim­inum. Eisini er Týsk­land tað land­ið, sum saman við Dan­mark (og Norð­ur­lond­um) grund­leggj­andi hava mynd­að okk­ara ment­an­ar­arv utt­an­ífrá.

 

Í Fólkaskúlaálitinum stend­ur, at næmingar í ver­andi skip­an noyð­ast at velja lívs­leið longu í 7. flokki (bls. 94). Tað er rætt, at flestu næm­ing­ar, sum um­hugsa gym­nas­i­alt mið­nám, velja alis- og evna­frøði og/ella týskt fyri at lata møgu­leik­ar­nar fyri fram­haldi standa opn­ar. Tað er ikki rætt, at eitt breytaval avger endaligu lívs­leið­ina, tí møguleiki er fyri at skifta breyt ella at supp­lera. Tað er hinvegin at gera hug­a­góð­um næm­ing­um ó­rætt, sum vilja læra týskt, alis- og evnafrøði ella aðr­ar kravd­ar læru­grei­n­ar. Or­søk­in er held­ur at finna í, at flestu næm­ingar enn ikki eru nóg búnir at taka stór­ar av­gerð­ir sjálv­ir, og tí er tað rætt, at skúlaskipanin stuðl­ar teimum við at seta krøv, sum ikki eru eitt val. Teim­um næmingum, sum vilja læra alis- og evnafrøði og/ella týskt, skal sjálvsagt eis­ini vera pláss fyri í framtíðar skúla­num og undir betri kørm­um enn teimum nú­ver­a­ndi. Grundgivið verður  stutt fyri, hví alis- og evna­frøði skal gerast kravd læru­­grein (og harvið dettur upp­tøku­krav­ið burtur), og hvussu karm­ar­nir kunnu bøtast (bls. 93). Tað er røtt mannagongd. Hin­veg­in er eingin faklig grund­gev­ing fyri ella ímóti týsk­um, tíansheldur hvussu karm­ar­nir aftur kunnu bøtast fyri fremm­and­a­mál. Hetta hóast fleiri átøk við tilmælum og á­heit­an­um hava verið frammi seinastu árini.

 

At skjóta upp eina loysn við ein­um fyrireikingarflokki á mið­námi ístaðin fyri eitt upp­tøk­u­krav í einum liv­andi máli sum týskum eftir líkn­andi leisti sum í latíni í goml­um døgum (bls. 94) er ikki ein gongd leið fyri nú­tíð­ar næmingar. Fyrr máttu næm­ing­ar á málsligu deild fáa und­i­rvísing í latíni hvønn morg­un áðrenn skúlabyrjan fram til heyst­frí­tí­ð­ina, um teir ikki framm­an­und­an høvdu havt latín í eitt ár í fólka­skúl­a­num. Síð­an var próvtøka og av­gerð tikin, um framhald í stud­ent­a­skúl­a­num varð eftirlíkað ella ikki. Í dag sleppa so at siga allir næm­ingar á miðnám og við nógv minni málsligari bar­last í fremm­and­a­mál­um enn tá. Sann­lík­ind­ini fyri frá­falli og per­són­lig­um bak­kasti eru tí alt ov stór eftir hes­um leisti. Vit sleppa við øðr­um orðum ikki undan ant­in at laga minimala tíma- og ára­málið eftir hvørjum øðr­um, sum krevst fyri at læra fremm­anda­mál til nøk­un­lunda sjálv­støðuga nýtslu ella gev­ast við at bjóða fleiri mál eftir enskt.

##med4##

 

Eitt alternativt tilmæli

 

Í seinna tilmælinum um fremm­anda­mál frá 2021 verð­ur mælt til at spjaða verandi tíma­r í týskum yvir trý ár, tað vil siga niður í 7. flokk eis­ini (bls. 5). (Jú fyrr jú betur, sig­ur granskingin). Høvið kundi tá eisini verið brúkt at økt um dvín­andi máls­liga til­vit­ið og før­leik­ar­nar hjá næm­ing­u­num, nú enskt í størri og størri mun otar seg inn í orð­feing­ið og bygn­að­in í før­oysk­um. Við einum felags íkasti í mál­læru­grein­u­num, sum eis­ini legg­ur dent á mál­fat­an, kunnu allar mál­læru­grein­ar styrkjast samstundis. Sum er, spegla næmingar sær mest í ensk­um, samstundis sum bygn­aðurin í føroyskum gerst teim­um alsamt meir fremm­and­ur. Um­vent hevði inn­lit tvørtur um mál eis­ini styrkt fatanina av før­oysk­um. Før­oyskt og týskt hava t.d. bæði kyn og føll og líkj­ast tí­skil bygnaðarliga. Vit læra jú okk­ara egna mál í­gjøgn­um onnur mál eisini og ikki bert ígjøgnum enn fleiri und­ir­vís­ing­ar­tím­ar í móð­ur­mál­i­num. Í 7. flokki ella fyrr kundu næm­ingar sostatt arbeitt tvør­máls­liga ein ella tveir av mál­tím­u­num um vikuna í teim­um málum, teir longu hava. (Sí nærri útdýping nið­an­fyri.) Verða tímar í týsk­um fluttir niður í 7. flokk eis­­ini heldur enn skerdir í helvt og/ella í ein mun kopl­að­ir saman við tímum í hin­um mál­læru­grein­u­num, skal ógviliga lítið til at fáa fak- og tímabýtið at ganga upp bæði við kravdum og val­læru­grein­um í há­deild, sam­stund­is sum inntrivið í 7. flokk er einki ella minimalt. Eft­ir 7. flokk kundi týskt síð­an ver­ið val­læru­grein, sum skotið er upp. Tvør­grein­a­lig und­ir­vísing er eitt av til­mæl­unum, sum fólkaskúlaálitið mæl­ir til (bls. 55). Í ár er týskt í 7. flokki liður í eini roynd­ar­verk­ætlan, sum metstór undirtøka er fyri mill­um næm­ingar. Upplagt hevði ver­ið, um hon eisini var tvør­máls­lig, tí tað kundi giv­ið okk­um nógva vitan at bygt víð­ari á.

 

Útdýping: Tilgongdin átti at ver­ið granskandi, kreativ og spæl­andi og eggja til máls­ligt forvitni - eitt fokus vit ikki eru von við. Eisini at brúka mál sum eitt amboð at stuðla málfatan generelt hevði givið næmingum av før­oysk­um og av øðrum máls­lig­um uppruna eitt upp­lagt høvi at steðga á og tíð at varnast bæði sítt egna og tað fremmanda í nýggj­um ljósi gjøgnum aha upp­liv­ing­ar. (Ein tilgongd, sum  ann­að­máls­frøði eisini byggir á). Og tá gerst tað  lættari, skjótari og stutt­ligari at ogna sær mál. Und­ir­vísingin kann lættliga næm­ing­a­lagast, soleiðis at summi arbeiða við færri mál­um, t.d. bara kravdum málum, með­an aðrir málsliga stinnir næm­ing­ar leggja týskt og møgu­liga sítt fyri okkum fremm­anda móðurmál afturat. At duga øll málini í flokkinum skal ikki vera ein fortreyt fyri læraran.

 

Vilja vit javnmetast við lond rundan um okkum, mugu vit halda fast í fram­halds­máli á miðnámi. Til tað krevst eitt málsligt upp­tøku­krav. Tað gevur afturfyri størri rásarúm á miðnámi, tí eft­ir B stig ber til at enda læru­grein­ina og velja annað í­stað­in. A stig framhaldsmál átti at talt meir enn A stig byrj­an­ar­mál, men enn bet­ur hevði verið at avtikið týskt byrj­an­ar­mál, sum er óneyðugt, um vit varðveita upp­tøk­u­krav­ið. Sleppa vit und­an at kloyva týskt í tvey stig, kann møguleikin fyri hold­um økjast á jøvnum føti við hini fremmandamálini. Týskt sum upptøkukrav gev­ur al­tíð góða meining, eis­ini um næm­ingar velja ann­að fremm­andamál, tí tað lyft­ir fak­liga støði og veitir neyð­uga fakliga barlast.        

 

Í Fólkaskúlaálitinum verð­ur mælt til eitt javn­ari býti mill­­um læru­greina­part­ar­nar, m.a. at alis- og evna­frøði eigur at ger­ast kravd lær­u­grein (bls. 93). Eitt javn­ari býtið er skilagott, men her mugu vit hava í huga, at vit hava nógv fleiri tímar í móð­ur­mál­i­num, fyrsta og øðrum fremm­anda­máli (donsk­um og ensk­um) enn grann­ar okk­ara hava, eitt nú finnar (s. 89). TAÐ skeiklar javnvágina! Rásarúm átti tí nettupp at ver­ið fyri at brúkt eitt sindur av somu stóru tímapulju at snara vink­ul­in tvør­máls­liga veg­in til frama fyri øll mál í senn. Henda tilgongdin átti at ver­ið ein nat­úr­ligur liður í all­ari mál­und­ir­vísing heilt frá byrjan, tí soleið­is fært tú aktivera for­kunn­leikar hjá øllum næm­ingum, eisini teimum fleir­mæltu, og sameint teir. Týskt kundi byrjað glíðandi og all­ir næm­ing­ar, eisini teir fleir­mæltu, gjørt sær dælt av síni und­an­vit­an. Henda til­gongd kundi somu­leið­is lagt lunn­ar undir týskt við bert tveim­um tímum um vikuna í 7. flokki.

##med5##

Tørvurin á málsligum før­l­ei­kum í einum so lítlum sam­felag sum okkara mitt í meldr­i­num av al­tjóð­a­gerð­ini hev­ur ong­an­tíð ver­ið so stór­ur sum nú. Vit fara fram­hald­andi altíð at hava tørv á at hyggja út um land­odd­ar­nar eftir íblástri og vit­an, sam­stundis sum vit ong­an­tíð hava havt so stóran tørv á hes­um førleikum eisini inn­an fyri land­odd­ar­nar sum nú. Tørvur á vitan á øðr­um mál­um enn bara á ensk­um og eisini úr londum, sum líkj­ast okkara meir fer ikki bara at hvørva. Og enn týða vit bøk­ur til før­oyskt úr fleiri málum enn bara úr ensk­um, tó ald­ur­in á týð­ar­um tykist hækkandi. At taka sær av okkara til­flyt­ar­um og ferðafólki ella at fóta sær í altjóða vinnu krev­ur ann­að og meir enn bert før­leik­ar í enskum og før­oysk­um fyri at røkka út ella standa seg í kappingini. At fóta sær sum menniskja og standa kjølfest sum tjóð í al­tjóð­a­gerð­ini og nógvu ferð­ini krevur somuleiðis mill­um­ment­a­n­ar­lig­ar før­leik­ar og al­búgv­ing (dannilsi), sum júst fremm­and­amál eru lyk­i­l­in til. At læra mentanir at kenna inn­an­í­frá og fáa førleika at skilja tær til gagns fyri bæði okkum persónliga og onnur kann ikki ger­ast upp í nytt­u­virði og krón­um. Velja vit tí at skerja okk­ara møg­u­leik­ar, skulu vit gera tað tilvitað og kenna avleiðingarnar.

 

Vit hava nú í 2023 tíggju ár á baki við afturgongd í fremm­and­a­málum, ensk­um und­an­tik­ið. Sam­stund­is er før­leik­in í før­oysk­um dvín­andi, tó bæði hanga saman og treyta hvørt ann­að. Danskt lút­ar fyri ensk­um og er ein stórur bági fyri nógvar mið­náms­skúla­næm­ing­ar, ið illa megna danskar læru­bøk­ur long­­ur. Og enntá næmingar í fólka­skúl­a­num hava trup­ul­leik­ar við føroyskum læru­bók­um. Í norska skúla­verki­num hevur enskt status sum annað­mál og ikki sum fremm­anda­mál longur, sum tey læra for­melt. Enn hava vit ikki við­ur­kent enskt sum annað­mál í Føroyum, tó eitt fremm­and­a­mál kann tað valla kall­ast longur, sum vit læra form­liga. Við verandi gongd loyva vit enskum í yvir­hál­ing­ar­banan fram um bæði før­oyskt og onnur mál. Eg harm­ist tí almikið um, at máls­lig­ir før­leik­ar, sum før­oy­ing­ar vóru kendir fyri og hava havt stóra gleði og nyttu av, framvegis sleppa at fána burtur í berum at­gerð­ar­loysi. Og eg harmist eis­ini almikið um røddir, sum hava verið frammi bæði á skrift, í miðlum og á ting­sins røð­ar­a­palli, ið meta tað óneyðugt at viga upptøkukrøv og fremm­anda­mál fyri sínar egnu dygd­ir og relevans, áðrenn nið­ur­støður verða gjørdar.     

 

##med6##

 

Eg fari tí staðiliga at heita á lands­stýr­is­mannin um held­ur at troyta óroyndar møgu­leik­ar enn at lækka tímatalið í týsk­um niður í eina helvt í fólka­skúl­anum. Tað ber til inn­an fyri karmarnar av nýggja Fólka­skúla­álit­inum. Og sum eitt minsta krav fari eg har­um­framt enn eina ferð at heita á lands­stýrismannin um at varð­veita týskt sum upp­tøku­krav á hugbreyt, so leingi sum tørvurin á fram­tíðar málsligum og mill­um­ment­an­ar­lig­um før­leik­um (al­búgv­ing) fram­veg­is ikki er við­gjørd­ur. Eitt so um­fat­andi inn­triv í skúla­skip­an­ina, fremm­and­a­mál og før­lei­kar sum heild fyri land og fólk krevur fyrst ser­staka viðgerð tvørtur um skúla­mørk og breytir, sum liður í einum breiðum framtíðar mál­pol­i­tikki fyri landið sum heild. Tað er ikki eitt mál fyri 13 ára gom­ul at avgera. Standa vit við stýr­is­vølin, seta vit kós­ina. Tað er eisini at byggja land.

 

 

 

Keldur:

 

Fólkaskúlaálitið – mai 2023

 

Tilmæli um fremmandamál í føroyska skúlaverkinum – oktober 2021

 

Tilmæli um fremmandamál í Føroyum – juli 2019