8. partur
Kolasølan
Seinasta greiddi eg frá, tá ið eg mundi enda á Isle of Man, tí eg hevði tikið ein pakka við úr Íslandi fyri ein mann, sum eg kendi. Her skal skoytast uppí, at hesin maður eisini varð avhoyrdur av bretum í Íslandi, samstundis sum eg var avhoyrdur í Bretlandi. Hetta hevur verið álvarsamt!
Aftaná, at eg hevði siglt undir krígnum og eisini aftaná kríggið, fór eg at arbeiða á kolasøluni hjá arbeiðsmannafelagnum.
Søgan um kolasøluna er, at tá ið seinni heimsbardagi brast á, fekst so lítið av útlendskum koli. Tí varð so mikið meira av koli høgt í Suðuroy. Á Tvøroyri høvdu menn stovnað Arbeiðsmanna Kolavirki, sum høgdi kol í Rangabotni. Tað hevði so mangan verið tosað um, at Havnar Arbeiðsmannafelag átti at fingið sær eina kolasølu, sum seldi í smáum til húsarhaldini, og nú hildu teir løtuna vera komna. Felagið átti Evensens pakkhús, og her stóð kjallarin tómur, so har lá fyri at hava goymslu og skrivstovu.
Tískil fekk Havnar Arbeiðsmannafelag einkarrætt at selja kol frá Kolavirki Arbeiðmanna á Tvøroyri við teirri treyt, at teir altíð skuldu hava teirra kol á goymslu og ikki skuldu selja annað kol enn teirra.
Arbeiðsmanna Kolavirki hevði í 1940 yvirtikið kolavirksemið í Rangabotni, eftir at Føroya Kol hevði steðgað sínum virksemi. Tískil var tað arbeiðsmannafelagið Fylking, sum gjørdist arbeiðsgevari hjá teimum, sum arbeiddu í kolinum.
Havnar Arbeiðsmannafelag skuldi sjálvt koma eftir kolinum á Drelnesi. Kolavirkið skuldi binda seg til at lata kol í teimum nøgdum, teir vóru førir fyri. Men komu fleiri skip í senn eftir koli mátti fermast eftir tørni.
Tað var einmælt samtykt á limafundi 21. august 1940 at taka við hesi einkarsølu fyri Havnina, og felagið samtykti at seta sínar ognir í veð fyri einum láni uppá kr. 10.000 til kolahandilin.
Tað varð eisini seinni samtykt ein skamtan av koli, sum gav hvørjum húsarhaldi 500 kg av føroyskum koli um mánaðin um veturin og 350 kg um summarið.
Søkt varð i bløðunum eftir manni at flýggja kolið út og settur varð Juul Poulsen, skrivari í Havnar Arbeiðsmannafelag. Keypast skuldi eisini ein kolvekt og onnur amboð. Kolaprísirnir vóru settir at vera 62 kr. fyri tonsi av goymslu og ókeypis koyrt til hús. Av bryggju var prísurin kr. 57 og eisini koyrt ókeypis.
Í 1943 varð samtykt at hækka kassakredittin hjá kolasøluni í Føroya Banka upp í kr. 50.000, eins og tað var samtykt at byrja klædnasølu. Hesa klædnasølu hoyrist ikki nakað serligt um seinni, uttan at hon varð avtikin aftur.
Farið verður til Roynds Kolasølu
Í 1946 eru teir farnir at keypa kol frá Roynds Kolasølu í Hvalba. Tað sæst ikki, hví hetta var. Men Kolavirki Arbeiðsmanna fekk trupulleikar, og kann hetta vera orsøkin.
Kolasølan gongur ikki so væl fíggjarliga hóast nógv verður selt.
Í 1947 verður Torbjørn Zachariassen, sonur Jógvan Zachariassen, settur sum leiðari av kolasøluni. Ábyrgdina av virkseminum hevur eitt driftsráð, sum var sett av Havnar Arbeiðsmannafelag. Tá verður eisini farið at selja útlendskt kol og koks. Kolasølan vaks munandi og gjørdist ein tann størsta í landinum. Stjórin á kolasøluni gjørdist eisini stjóri á Sælingahellu, sum átti trolaran Havborgina.
Í 1950 vóru seld 2.500 tons av koli og virðið var kr. 393.000, men hóast hetta var fíggjarliga úrslitið vánaligt.
Skipini, sum komu við kolinum til Havnar vóru Stapin, sum var úr Suðuroy, og Rókur hjá Skipafelagnum.
Ikki bert at siga tað at bera kol
Eg kom at arbeiða á kolasøluni, tí ein svágur mín, Jóan Petur Poulsen av Eiði, hevði koyrt har, og hann bað meg loysa seg av. Hann hevði fingið ein túr við einum enskum trolara. So eg fekk hansara arbeiði. Hann kom kortini aftur, og eg helt eisini áfram.
At bera kol runt um í Havnina var ikki bara sum at siga tað. Tað var nógv nýbygging eftir kríggið. Tað vóru nógvir býlingar, sum í Vaktarhúsbrekku, úti í Hornabø og úti í Grønlandi. Gøtur sum R. C. Effersøesgøta, Bøkjarabrekka og Jóanes Patursonargøta vóru ikki til tá.
Tá ið húsini vóru uppkomin, skuldu tey hava hita, so málararnir kundu kom inn.
Í hesum nýggju býarpørtinum vóru vegirnir ofta vánaligir, so man mátti ofta bera kolið á bakinum langa leið.
Tað var so nógv kol brúkt. SEV kom ikki fyrr enn fyrst í 50-unum. Eitt sindur seinni kom eisini fløskugassið hjá Gass Martin og enn seinni komu oljufýringar.
Hetta við at bera kol var ofta váttligt. Tað var ofta regn. Sekkirnir stóðu úti. Einki var innilokað, so sekkirnir vóru ofta vátir. Kolasølan hevði goymslu uppi á Glasheyggi. Hetta pláss er heldur ikki tað besta til vind. Men líka mikið. Tað var heilt sjáldan, at vit, sum arbeiddu har, høvdu krím. Ofta lá Havnin niðurslaktað í forkølilsi, men hjá okkum bilaði sjáldan.
Tað var nógv broytt við útkoyring av koli frá tí fyrsta, eg minnist. Tá ið eg var smádrongur koyrdi Jákup Michael Mikkelsen, pápi Gunnar Mikkelsen, hestavogn hjá Valdemar Lützen. Teir tóku einar fýra fimm sekkir, og so fóru teir í býin við hestavogni við kolinum. Eg plagdi onkuntíð sum smádrongur at sleppa uppí.
Men tá ið vit so koma til hesi hálvtrýssini vóru so nógvir bilar, sum koyrdu kol. Millum annað hevði Valdemar Lützen einar sjey bilar sum koyrdu kol, kolasølan hjá okkum hevði tveir, Balslev & Goos hevði ein. Umframt hevði Brockie stóra kolagoymslu. Hon var serliga til trolarar og aðrar stórar brúkarar.
Vit roknaðu við, at vit skuldu koyra tvey less fyrrapartin og tvey less seinnapartin. Tað vóru tveir mans við bilinum. Tveir fyltu uppí sekkirnar. Tað vóru tískil einir fýra mans, sum arbeiddu fast fyri kolasøluna. Var pausa fyltu allir í sekkir.
Tað vóru 50 sekkir í hvørjum lessi. Nógvastaðni var ikki rúmligt, serliga í teirri gomlu Havnini. Tað var merkiligt, men fólk vildu ofta hava kolið í tann krókin í kjallaranum, sum tað var ringast at koma til. Í kjallarunum var ofta lágt og trongt. Tey skuldu hagar minst tvær ferðir um dagin eftir koli.
Vit høvdu eisini tann trupulleika, sum postmenn ofta hava. Hundunum dámdu ikki, at vit komu. Tá vit fóru avstað aftur við teimum tómu sekkunum, høvdu teir ofta hug til at loypa á. Men tá fingu teir sekkin um oyruni. Men eingin varð kortini hundbitin.
Men hetta var eisini stuttligt. Fólk vóru blíð og fyrikomandi at koma til.
Máttu avstað aftur við kolinum
Men eitt var sera trist. Hetta vóru ringar tíðir, og ráðini vóru vánalig. Vit høvdu ofta krossfiskar, og hetta merkti, at sekkurin skuldi gjaldast, áðrenn hann varð stoyttur, tí viðkomandi var í eftirstøðu. Eg havi staðið í einum køki, har tey ikki kundu gjalda, og so avstað aftur við kolinum. Tað var hart. Onkuntíð hava fólk sitið køld. Ein sekkur kostaði kr. 7-8 Nýttir vóru 2-3 sekkir um vikuna.
Men so kom sum fráleið SEV og gassið, so kolnýtslan minkaði. Kolið gjørdist eisini nokk so dýrt. Fyrst var tað Koreakríggið fyrst í 50-unum, og so var tað Suezkreppan í 1956, har Suezveitin varð typt av søktum skipum, so tað ikki gjørdist siglandi. Hetta gjørdi, at fraktin fór so nógv upp. Útlendskt kol bleiv so dýrt, at fólk høvdu ikki ráð til at keypa tað. Hetta skapti meira arbeiði í Suðuroy. Nú varð lagt um til føroyskt kol, serliga úr Hvalba. Hetta kolið var meira ódrúgt. Kolið úr Rangabotni var kortini betri, men tað var ikki framleitt í nóg stórum nøgdum. Hvalbiarkolið er hampuliga gott, men tað er so nógv øska av tí. Summi hjálptu sær við torvi, og hetta var serliga galdandi fyri bygdirnar.
Men tað varð eisini sent nógv kol út á bygd. Tá skuldu vit møta upp klokkan sjey á morgni í Vágsbotni við rutubátarnar fyri at fáa kolið við. Tað bleiv onkuntíð skrivað í bløðunum, at mjólkabátarnir høvdu so nógv kol á dekkinum, at hetta var til ampa fyri ferðafólkini. Tey sótu ofta á dekkinum eisini.
Tað gekk meira og meira tann vegin, at limirnir vildu hava kolasøluna at halda uppat, tí tað vísti seg, at tað gekk ikki, hóast dúgliga varð roynt. Plássið var opið, so tað var ikki altíð at lagrið svaraði til tað, sum tað skuldi vera, tá ið upp varð talt.
Á einum fundi í losjuni 25. juli 1951 greiddi eg frá, at síðan mars hetta ár, hevði verið selt fyri kr. 95.000 av koli. Arbeiðslønin var kr. 14.000. Og kr. 2.000 vóru farnar at keypa sekkir fyri.
Mín løn var kr. 500 um mánaðin fyri 60 tíma viku. Skatturin var kr. 90.
Í 1952 er Sofus Olsen stjóri. Hann helt, at tað var óráð at halda fram við kolasøluni, tí vinningurin var so lítil. Men tað var lítil hugur at fylgja hesum tilmæli. Menn óttaðust fyri, at varð kolasølan niðurløgd, fór kolaprísurin at hækka, tá ið kappingin gjørdist minni.
Kolasølan hevði tveir bilar, so tað var uppskot um at selja annan og so at fáa aðrar at koyra út fyri akkord.
Stóra verkfallið
Eg kom at uppliva nøkur av teimum stóru verkføllunum í Havn. Tað fyrsta, eg minnist, var eitt-oyra verkfallið í 1943. Tá var eg bert 22 ára gamal, og mín leiklutur var at luttaka í tí tónleikarliga partinum.
Eitt slíkt verkfall er ofta eisini undirhald. Eg var við í tí sokallaða X-orkestrinum, vanliga kallað x-arnir. Vit plagdu at marsjera í samband við verkfallið, og tá var eisini horntónleikur.
Hetta verkfall snúði seg um prístalsviðbótina, sum var ein sjálvirkandi hækking av lønini, so hvørt prísirnir hækkaðu. Prístalsgrundarlagið stavaði frá 1939, og ásett var, at fyri hvørt stig, prístalið fór upp, skuldi tímalønin hækka við eini upphædd. Men skjótt gjørdist ósemja millum partarnar, hvørt hækkingin skuldi vera 0,85 ella 1 oyra fyri hvørt prístalsstig. Hetta førdi til tingingar, gerðarrætt og samtyktir í tinginum og verkfall. Men sum øll onnur verkføll fekk hetta eisini ein enda. Her vunnu arbeiðsmenn og fingu kravdu viðbótina.
Í 1951 var tað stóra verkfallið hjá arbeiðsmonnum í Havn. Hetta var eitt sera alvorligt verkfall. Alt varð stoppað.
Søgan aftanfyri hetta verkfall er henda:
Tann 6. mai 1951 lýsir Føroya Arbeiðarafelag verkfall fyri allar arbeiðarar í landinum. Tá var Havnin eisini við í FA. Landið liggur lamið. Bert neyðsynjarvørur frá tí almenna landshandlinum koma til tær smærru bygdirnar. Annars eru handlarnir skjótt tómir. Bakaríini eru stongd, so bert sjúkrahúsini fáa breyð. Aðrar vørur verða skamtaðar. Allur inn- og útflutningur steðgaði. Hetta ger eisini tað, at fiskur spillist.
Undantaksstøða í Havn
Tað verður tingast millum partarnar. Tíðin gongur og skjótt fæst heldur ikki brenni.
Føroya Arbeiðarafelag samtykkir við eini uratkvøðu tann 21. mai at avblása verkfallið uttan stórvegis úrslit.
Hetta fær øði í arbeiðsmenn í Havn og Tvøroyri, og teir samtykkja at halda áfram við verkfallinum.
Havnin verður sett í eina undantaksstøðu. Øll ferðsla til og úr býnum verður steðgað. Tað sama var við bilkoyring í Havn. Tað vóru bert lastbilar hjá kolasøluni hjá arbeiðsmannafelagnum, sum sluppu at koyra.
El-framleiðslan var eisini steðgað, og elverkið varð blokerað. Tá ið løgreglan royndi at bróta blokaduna, varð politibilurin punkteraður. Og harvið varð tað.
Dimmalætting sendi duplikerað neyðbløð út. Her lýsti landsstýrið, at tað hevði tikið stig til, at børn undir tvey ár kundu fáa útflýggjað hálvan litur av mjólk frá hospitalinum um dagin.
Eisini rakti verkfallið sanatoriið, har sjúklingarnir hvørki høvdu hita ella ljós eitt skifti.
Tann 30. mai verður verkfallið avlýst, og nakað kom uppá tímalønina.
Einastu sum arbeiddu í Havn
Teir einastu menn, sum arbeiddu, vóru eg og Grækaris hjá Berinti. Vit koyrdu bilarnar hjá arbeiðsmannafelagnum. Vit høvdu nokk so nógv at gera. Verkfallið skuldi ikki ganga útyvir hospitalið, so vit vóru millum annað á Velbastað eftir mjólk. Tað er eingin ivi um, at hetta verkfallið var sera álvarsamt.
Bygdamenn hava altíð roynt at sloppið inn í Havnina at fáa arbeiði. Teir vóru sum so ikki í verkfalli tá. Eg var vitandi um, at bilurin fór heilt niðan á Hvítanes at steðga teimum, tá ið teir komu hagar.
Verkfallð vardi í meira enn tríggjar vikur, og tað var kalt. Tað byrjaði at stramma í hjá fólki við neyðsynjarvørum. Eg fekk at vita, at teir vóru í ferð við at gera eina borgaravernd. Hevði hetta hent, hevði tað verið ein stór vanlukka fyri Havnina, tí tað vóru bæði bensinsbumbur gjørdar og byrsur løddar. Tað hevði verið ein tragedia fyri Havnina um verkfallið ikki helt uppat tá.
Eisini var tað so, at fiskimannafelagið og reiðarafelagið høvdu hug til at seta seg upp ímóti arbeiðsmonnum. Skipini komu heim av Suðurlandinum, og teir vildu hava tey lossaði. Fiskimenn hóttu við at landa sjálvir, so teir kundu sleppa avstað aftur.
Verkfallið helt uppat og virksemið byrjaði aftur, men hvat hendi so? Tá reyk Sjóvinnubankin. Hetta fór beinanvegin at merkjast. Allir pengar blivu vekk. Tað vóru eingir pengar at forvinna, so føroyingar fóru við týskum og enskum trolarum, og nógvir fóru til Íslands. Tíðirnar vóru vánaligar inntil út móti 60-unum, tá gongd var komin á endurnýggjan av skipaflotanum.
Formaður í Havnar Arbeiðsmannafelag
Eg havi eisini verið formaður í Havnar Arbeiðsmannafelag. Eg varð valdur í eini sovorðnari keðiligari tíð. Hetta var á aðalfundi 30. desember 1952. Tá legði Magnus Tórsheim frá sær. Han var blivin formaður í Føroya Arbeiðarafelag.
Hinir nevndarlimirnir vóru Trygvi Árting, Arni Rein, Niels Olsen og Mortan Carlsen.
Tá var Kampsax farin í sving við at gera Rundingin.
Annars royndi Havnar Arbeiðsmannafelag at forða fyri, at bygdarmenn, sum fluttu til Havnar, skuldu fáa arbeiði.
Ótti var fyri, at hesir fóru at taka arbeiði frá havnarmonnum, sum ikki høvdu ov nógv arbeiði frammanundan.
Tað er ein stuttlig søga um hetta, sum Andreas Højgaard, ættaður úr Rituvík greiddi frá. Tað var ein rituvíkingur, sum flutti til Havnar. Fyri at fáa arbeiði mátti hann lima seg inn í Havnar Arbeiðsmannafelag. Hetta var tikið upp á einum felagsfundi, men her var eingin hugur til at ganga umsóknini á møti. Tá reisir ein limur, ættaður úr Rituvík, seg upp og spyr: ”Kenna tit handan mannin?” Nei, tað gjørdi eingin. ”Men tað geri eg. Og eg kann siga tykkum, at hesin maður er so luddovin, at hann tekur ikki arbeiði frá nøkrum manni”.
Maðurin slapp í felagið og var líka raskur sum nakar annar.
Hesin spurningur um at nokta monnum limaskap og harvið arbeiði, varð lagdur fyri ein gerðarrætt, og her tapti felagið. Tað kann jú ikki vera loyvt at nokta fólki eksistensmøguleika.
Tað var nógv stríð. Formanssamsýningin var kr. 100 um mánaðin og nevndin fekk kr. 100 um ársfjórðingin. Mær dámdi kortini arbeiðið nokk so væl, tí man kom í samband við arbeiðsgevarar. Vit høvdu samskifti, og teir vóru hampuligir at fáast við.
Eg kann nevna Petur Michelsen, sum hevði stórarbeiði í gongd millum annað við at byggja hús. Hann bygdi eisini Bacalao. Vit vóru onkuntíð uppá kamp, men vóru vinmenn síðan tá. Handverkarar høvdu verið limir í HA. Men tá vildu handverkarar fara burtur úr og stovna sítt egna felag. Nógvir av teimum gomlu blivu verandi, meðan teir yngru fóru uppí Handverkarafelagið.
Ein spurningur, sum var frammi í míni formanstíð, var møguligur limaskapur í tí danska LO, sum tá kallaðist De samvirkende Fagforbund. Teir høvdu stuðlað verkfallinum við kr. 50.000.
Hetta var eisini samtykt á fundi í Havnar Arbeiðsmannafelag og síðan í Føroya Arbeiðarafelag. Her spurdist ikki meira burtur úr. Hetta var ein rættuliga politiskur spurningur.
Á aðalfundinum tann 29. desember 1953 varð eg afturvaldur.
Í 1954 var verkfall í fiskiflotanum. Í hesum sambandi kom áheitan frá Føroya Fiskimannafelag um at fara í samhugaverkfall.
Síðan skuldi Føroya Arbeiðarafelag taka støðu til spurningin. Hann var fyrst lagdur fyri aðalfund hjá FA. Havnar Abeiðsmannafelag vildi ikki vera við uttan Føroya Arbeiðarafelag eisini var við. Aðalfundurin samtykti at senda málið til uratkvøðu. Her var víst meiriluti fyri at fara í samhugaverkfall, men tað var so nógva ógreiða í hesum máli, eisini um verkfallið var lógligt, at einki meira hendi.
Á tí næsta aðalfundinum segði eg meg frá sum formann og Martin Kúrberg tók yvir..
Tískil var eg formaður í tvey ár.
Kolasølan privatiserað
Tað gekk framvegis illa við kolasøluni og á fundi tann 12. juni 1954 varð samtykt at taka hana av.
Samstundis varð samtykt, at eg skuldi yvirtaka kolasøluna frá 1. august.
Gjørd var ein yvirtøkuavtala, sum millum annað segði, at eg skuldi yvirtaka hølið hjá kolasøluni í Evensen pakkhúsi og telefonnummarið 140.
Vit sigldu eisini við koli. Vit leigaðu Nelly frá Petur próst at sigla við koli ymsa staðni í landinum
Vit royndu eisini at fáa koks úr útlandinum. Koks hevur tann fyrimun fram um kol, at tað er reinari. Men so fylti tað dupult so nógv. Tað var eitt sindur dýrari at nýta koks enn kol. So eg leigaði Gudrun Zoegu frá Peter Dahl. Gjáar Sofus (Hilduberg) var skipari. Vit fóru niður til Helmsdal í Moray Firth buktini. Har fingu vit eina last av koksi. Hetta var ein so deilig reisa. Vit gingu í tuflum mestsum allan túrin. Hetta gjørdi, at ein fekk hug til at gera ein túr afturat. Tað fóru vit eisini og Jens Askildsen var skipari. Adolf Rubeksen var dekkari og Bartal Gregersen á Strondum var motorpassari. Vit vóru fýra mans.
Vit fóru inn í Leithfjørðin og fingu uppí av koksi. Hetta var fyrst í desember mánaða. Vit fóru avstað, men tá gjørdist illveður av landsynningi. Vit sluppu ikki inn aftur, tí havnin var læst vegna veðrið. Vit royndu so at sigla upp eftir. Eg hevði siglt og fiskað á hesum leiðum, so eg kendi nakað væl farvatnið her. Vit vónaðu at sleppa inn í onkra av havninum. Men veðrið øtlaði, so vit sluppu ongastaðni inn. Tá vit so komu upp móti Holinum, teir kalla, tá var eisini tjúkt. Tá varð ættin eystan. Vit royndu so at taka havn í Hetlandi, men vit sóu einki, og nautiska útgerðin var sera avmarkað. Vit komu so norður um. Tá var sjógvurin ringur. Tað var illveður. Tá vit koma norður frá Hetlandsoyggjunum hækkar ættin upp í landnyrðing eystan við stormi. Vit høvdu eitt sindur av dekslast.
Komandi partur
Johan hevur mangan brattan farið á sjónum. Men hesa ferð var tað um reppið, at teir bóru boð í bý
