Síðan Færø Amts Sparekasse var stovnaður, hava føroyingar flestir trúð, at tað var ein deyðssynd at fara í grøvina við skuld. Umráðandi hevur altíð verið at arbeitt alla skuld av sær áðrenn pensjónsaldur, njóta sítt otium og síðan fara av foldum.
Fyri nøkrum árum síðan kom nýtt orð inn í málið. Eg haldi, at tað var Suðuroyar Sparikassi, sum introduseraði “niðursparing”. Tá bar til at lána pening við trygd í húsunum, sum langt síðani vóru goldin út.
Mong vistu heldur ikki, at tey vóru betongmiljóningar, og at teirra smáu hús í miðbýnum vóru upp til dupult so nógv verd sum eini nýggj hús úti á býarrondini. Men hetta varnaðust summi, seldu í miðbýnum og fingu fitt av peningi at leypa av í einum umbýti við íbúð í nýggju búsetingunum ymsastaðni í býnum.
Marknaðurin virkar ikki
At prísirnir falla, tess størri útboðið er, er ikki galdandi í Føroyum. Tí í Føroyum er útboðið stórt, og hóast einki verður selt, so falla prísirnir kortini ikki. Vanligar marknaðarmekanismur virka sostatt als ikki á føroyska bústaðarmarknaðinum – og serliga ikki í Havn.
Við gjaldsskáum hava fólk ráð at bíða leingi. Ofta eru húsini fíggjað upp undir skorsteinin, og tí hava bankarnir heldur ikki áhuga í at lækka prísirnar. Harnæst eiga bankarnir eisini meklaravirkini, sum skulu vinna pening upp á bæði keyp og sølu.
Alternativ bústaðarbygging tykist heldur ikki virka í Føroyum, tí bíligu alternativini enda sum oftast við at verða líka dýr sum tað, tey skuldu vera alternativ til.
Hvussu sær so bústaðarmarknaðurin út um bara nøkur heilt fá ár? Jú, við teimum útstykkingarætlanum, sum í løtuni eru í Havnini, um tú telur øll privat grundøki og íbúðarprosjekt saman, verða um eitttúsund sethús, raðhús og íbúðir til taks komandi tíðina.
Sumt av hesum er farið í gongd, sumt er undir prosjektering, sumt er liðugt prosjekterað og okkurt enn í skitsufasu. Men hóast hesar veruleikar bendir einki á nakra príslækking.
Hvør stýrir marknaðinum?
Marknaðarmekanismurnar virka ikki í Havn, tí hóast stóra útboðið, so falla prísirnir ikki. Tvørturímóti tykjast teir bara at hækka.
Vit kunnu tí áhaldandi spyrja, hvør orsøkin er og hvør stýrir marknaðinum – og hvør hevur áhuga í, at húsaprísirnir verða hildnir so høgir? Hvønn er tað yvirhøvur gott fyri?
Niðurstøðan verður ógvuliga skjótt, at bankarnir stýra fíggingini av allari bygging, sølu og endursølu. Høvuðsábyrgdin liggur tí har.
Men øll liðini eru við, líka frá tí, sum teknar, til tann, sum ger grundstykkið búgvið, frá honum, sum selir tilfarið til húsini, til tann, sum byggir, og tann sum fíggjar.
Við einum meðalprísi oman fyri tvær miljónir krónur, er ótal av familjum, sum ikki longur hava ráð at búgva ella búsetast í Havn. Sum nú er, er gongdin soleiðis, at tað skulu minst tvær góðar inntøkur fyri at klára at gjalda fyri eini hús ella íbúð í Havn, og hetta skapar á ongan hátt gróðarlíkindi fyri tí fólkavøkstri, sum føroyska samfelagið hevur so alstóran tørv á.
Sannleikin er jú tann, at fólkatalið stendur í stað og framrokningar vísa, at fólkatalið fer at lækka, samstundis sum skeivleikarnir í aldurssamanseting og kynsbýti bara gerast størri og álvarsligari.
Húsaprísurin, serliga í Havn, má tí niður. Hetta merkir, at vinningurin, sum ymsu liðini omanfyri taka sær í sín part, má avmarkast og helst lækkast, og at aðrar grundleggjandi fortreytir fyri framtíðar bygging verða skaptar. Men ber tað yvirhøvur til?
Hvussu gera onnur?
Eitt av brotunum í menningarætlanini hjá sitandi býráð í Reykjavík sigur, at “treytirnar fyri at gjalda fyri grundøki í Reykjavík skulu gerast meira tiltalandi og lokkandi. Tørvurin skal nøktast og dentur leggjast á at útstykkja í og nær verandi økjum, har infrastruktururin longu er nøktandi”.
Í slíkari tættari bygging í Reykjavík er vanligt, at kommunan eigur grundøkini og leigar tey til húsakeypararnar í longri tíðarskeið, eitt nú í 50 ella 75 ár. Men húsakeyparin hevur kortini somu rættindi at disponera yvir grundini, sum var tað vanlig ogn. Hann kann bæði byggja, pantseta og selja fasta ogn uttan trupulleikar.
Íslendski húsalánsgrunnurin lænir 80% av upphæddini til vanlig sethús, eisini til útlendingar.
Hvat gera vit?
Eg fari at heita á mína umsiting at kanna, um vit kunnu gera nakað líknandi fyri at fáa húsaprísirnar niður. Men kommunan ger tað ikki einsamøll, tí bankar, innflutningsvinna og byggivinna mugu spæla við, umframt ivaleyst eisini landsstýri.
Tí tað nyttar ikki, at grundstykkini gjøgnum skipan við leigu verða bíligari at útvega, um prísurin á restini hækkar samsvarandi. Her mugu stýringsmekanismur ásetast.
Síggi, at fólkatingslimurin hjá Sambandinum førir fram, at meðan tey í Danmark í avdráttartíðini gjalda hús síni aftur tvær ferðir, so gjalda føroyingar húsini aftur tríggjar ferðir, tí lánimøguleikar og renta her heima eru so vánalig. Hetta mátti á ein ella annan hátt verið forpliktandi fyri okkara bankar, sum eru partar av sama bankakervi. Men nei, síðsta nýggja haðani er hægri bústaðarrenta og hægri avgjøld.
Ein annar møguleiki at lata fastlæstu støðuna upp, er eisini, at føroyski Húsalánsgrunnurin fær víðkaðar møguleikar at veita serliga lagalig lán til hús og íbúðir undir ávísa stødd eitt nú á leigaðum grundøki. Hetta er eisini loysn, sum kundi givið tann fjøltáttaða bústaðarmarknaðin, har rúm er fyri øllum samfelagsstættum. Og uppaftur betri er, um slíkar loysnir verða frítiknar fyri mvg av byggiútreiðslunum.
Vit eiga at taka lógvatak saman um hetta, tí eitt er vist, at húsaprísirnir verða avgerandi fyri búsetingina og tilflytingina til Føroya, og harvið allari búskaparmenningini.
