Gein úr Sosialinum nr 21, 5. juni 2024:
Prátið um próvtøl fyllir nógv millum ung í junimánaða. Næmingar bæði í hádeild fólkaskúlans og á miðnámi eru stundum í døpurhuga, tá ið ummælisblaðið verður handað. Teir samanbera tað ársmet, teir høvdu væntað at fingið í eini lærugrein, við tað ársmet, teir fingu. Teir fílast á, at summir lærarar geva høg ársmet, meðan aðrir geva lág ársmet. Og teir hava varhugan av, at ávísir lærarar eru áfalnir og síggja størri í nøkrum næmingum enn øðrum – og at hetta sæst aftur í metinum.
Søgan endurtekur seg, tá ið munnligar próvtøkur eru á skránni. Tá ið næmingarnir koma úr próvtøkuhølinum, tosa teir opið um, hvussu rættvíst ella órættvíst próvtalið kennist. Nakrir næmingar siga seg hava eina góða kenslu í kroppinum, tí teir merktu, at lærarin og próvdómarin vóru sum verjar, ið góvu teimum møguleikan at vísa, hvat teir dugdu. Aðrir næmingar siga seg hava beiskan smakk í munninum, tí teir sóu læraran og próvdómaran sum ákærar, ið tráspurdu og bíðaðu eftir, at teir skuldu snáva.
Tá ið ein hoyrir ungfólk kæra sína neyð um ársmet og próvtøl, kann ein spyrja seg sjálvan: Hava tey ungu rætt í tí, tey siga? Eru teirra frágreiðingar eftirfarandi? Ella eru ung í dag erkvisin og sjálvgóð, og royna tey støðugt at finna undanførslur, um tað rekur ímóti?
Svarið er helst bæði/og. Fleiri útbúgvingargranskarar hava varpað ljós á, hvussu ársmet og próvtøl verða givin, og teir mæla til, at hesin parturin av lærarayrkinum fær størri uppmerksemi.
##med2##
Undirvísingargransking í Týsklandi
Týski professarin í námsfrøði, Andreas Helmke, skrivar í bókini “Unterrichtsqualität und Lehrerprofessionalität” (2017), at í eini fullkomnari skúlaverð hevði eitt próvtal verið ein neyv mynd av, hvat næmingurin dugir. Men skúlaverðin er hvørki fullkomin ella lýtaleys.
Helmke minnir okkum á, at ein lærari er ikki bara ein lærari. Ein lærari er eitt menniskja, ið hevur sín egna verumáta. Hann er myndaður av sínum lívsroyndum, og ígjøgnum lívið hevur hann formað sínar egnu meiningar, sítt egna virðisgrundarlag og sín egna smak. Tá ið ein lærari skal taka eina skjóta avgerð um eitt næmingaavrik, er altíð vandi fyri, at hetta persónliga viðførið onkursvegna verður blandað uppí metingargongdina.
Harumframt hava allir lærarar blindar blettar. T.e. atferðarmynstur, ið lærarin sjálvur ikki gáar um, men sum onnur kanska leggja merki til. Teir blindu blettirnir kunnu m.a. vera:
1. At hava lyndi til at savna øll próvtøl á miðjuni:
Nakrir lærarar geva nærum bara miðalhøg próvtøl. Í staðin fyri at brúka allan próvtalsstigan, avmarka teir seg til tølini 4, 7 og 10.
2. At hava lyndi til víðgongdar metingar:
Nakrir lærarar geva lutfalsliga fá miðalhøg próvtøl. Teir gerast lætt bergtiknir av dugnaligum næmingum og geva 12, og teir hava lítið tol við fakliga veikum næmingum og kvíða ikki fyri at geva 0 og 2.
3. At hava lyndi til at døma mildari enn gott er:
Kanningar vísa, at nakrir lærarar geva næmingum hægri próvtal, enn teir hava uppiborið. Tess betur ein lærari kennir flokkin, og tess tættari hann er knýttur at einstaka næminginum í flokkinum, tess verri hevur hann við at geva lægstu próvtølini.
4. At hava lyndi til taka støði í flokkinum heldur enn námsætlanini:
Kanningar vísa, at nakrir lærarar hava tann óvana, at tá ið teir geva ársmet og próvmet, so byggja teir metið á, hvussu næmingurin stendur seg samanborið við floksfelagarnar. Fakligu førleikamálini, ið eru orðað í námsætlanini, eru als ikki partur av metingini.
5. At hava lyndi til at blanda óviðkomandi viðurskifti upp í próvmetingina:
Onkrar kanningar vísa, at lærarar kunnu lata atburðin hjá næminginum gjøgnum skúlaárið ávirka bæði ársmetið og próvmetið. T.d. kann ein arbeiðssamur næmingur, fáa eitt hægri met, enn hann hevur uppiborið. Og ein næmingur, ið hevur verið trupul at fáast við gjøgnum árið, kann fáa eitt lægri met, enn hann eigur at fáa.
6. At hava lyndi til at gera logisk mistøk, tá ið mett verður:
Kanningar vísa, at tað er ikki óvanligt, at lærarar blanda óviðkomandi viðurskifti saman í metingargongdini. T. d. fáa næmingar, ið hava nervar, stundum lægri próvtøl enn næmingar, ið eru tryggir og ósmædnir, hóast teir fakliga eru á sama støði. Eisini síggjast dømi um, at næmingar, ið eru veikir lesarar, fáa lægri próvtøl enn góðir lesarar, hóast lesiførleikin ikki átti at verið partur av metingini.
7. At hava lyndi til at vevja foreldrini uppí ársmetið og próvmetið:
Kanningar geva ábending um, at næmingar, hvørs foreldur hava høga útbúgving ella hava verið løtt at samstarva við gjøgnum skúlatíðina, hava størri sannlíkindi fyri at fáa eitt hægri ársmet og próvtal enn aðrir næmingar.
Henda seinasta fellan er miðdepils í eini stórari kanning, ið varð framd millum fólka- og miðnámsskúlalærarar í Svøríki (Bergling, 2022). Kanningin vísti, at gjøgnum eitt skúlaár upplivir fjórði hvør lærari, at foreldur leggja trýst á, fyri at barn teirra skal fáa hægri próvtal. Serliga eru tað foreldur, ið hava høga útbúgving, og/ella sum eru í leiðandi størvum, ið halda seg hava rætt til at taka upp samband við læraran.
Í eini danskari kanning um próvdøming á miðnámi greiða lærarar frá, at tað er mikið lættari at próvdøma í støddfrøði og í náttúruvísindaligum lærugreinum, har uppgávusvarið er annaðhvørt rætt ella skeivt, enn í hug- og samfelagsvísindaligum lærugreinum, har fasittlistin er meiri flótandi, og har tulkingarmøguleikarnir eru fleiri (EVA, 2016). Í donsku skúlaverðini vann hetta sjónarmið frama í einum skúlaeksperimenti í 2013, har tveir dulnevndir journalistnæmingar skrivaðu hvør sín stíl, og fingu stílin mettan av 20 royndum móðurmálslærarum. Lærararnir vistu ikki av, at teir vóru partur av einum eksperimenti. Teir hildu, at stílarnir vóru skrivaðir av tveimum tilvildarligum næmingum í 9. flokki og próvdømdu sum vanligt. Úrslitið, sum skapti nógv kjak, var, at annar stílurin fekk øll próvtøl frá 02 til 12, meðan hin stílurin fekk øll próvtøl frá 4 til 12 (Nielsen, 2013).
Helmke, ið viðger teir sjey blindu blettarnar hvør sær, er undirvísingargranskari. Hann roynir ikki at máa støðið undan lærarayrkinum, men vil harafturímóti geva lærarum dirvi at viðganga, at tað er trupult at seta tal á fakligu førleikarnar hjá næmingum. Hann vil vísa á, at telvingin millum uttanveltað krøv (t.e. tað objektiva) og persónligar tulkingar av hesum somu krøvum (t.e. tað subjektiva) er – og hevur altíð verið – ein torførur partur av lærarayrkinum.
Men er tað bara í lærarayrkinum, at metingararbeiðið er trupult? Nei, tvørturímóti.
##med3##
Yrkisgransking í vesturheiminum
Nobelvinnarin Daniel Kahneman (sáli) og granskingarfelagar hansara góvu í 2021 út bókina “NOISE – A Flaw in Human Judgement”. Í bókini vísa teir á óteljandi kanningar, ið allar koma til somu niðurstøðu: Yrkislærd fólk, sum hava somu akademisku útbúgving, og sum arbeiða eftir somu lóggávu, reglum og mannagongdum, kunnu koma til rættiliga ymiskar niðurstøður í persónsmálum.
Dømini í bókini stava m.a. frá:
• Læknaverðini, hartveir læknar kunnu kanna sama sjúkling, men stilla ymiskar diagnosur og seta ymiskar viðgerðir í verk.
• Almennari fyrisiting har tveir málsviðgerðar, sum hava somu upplýsingar um eitt trupult familjumál, kunnu koma til hvør sína niðurstøðu um, hvørt mamman ella pápin er betur skikkað at fáa foreldramyndugleikan.
• Útlendingastovuni har tveirjuristar, sum viðgera somu umsókn um uppihaldsloyvi, kunnu snara málið í ymiskar ættir við tí úrsliti, at annar mælir til, at umsøkjarin sleppur at vera verandi í landinum, meðan hin mælir til, at umsóknin verður havnað.
•Rættarsalinum hartveir dómarar, sum skulu døma í sama brotsmáli, kunnu lesa málið sera ymiskt og fella ymiskan dóm.
• Setanarbólkar á stovnum har tveir persónar, sum kenna arbeiðsplássið eins væl, kunnu vera grundleggjandi ósamdir um, hvørt ein umsøkjari er egnaður ella óegnaður at verða settur í starv.
Kahneman ger lesaran varugan við, at líkamikið hvussu høga útbúgving eitt starvsfólk hevur, so verður tað ongantíð eitt lýtaleyst tólmenni. Yrkislærd fólk hava – eins og øll onnur – sín egna fatanarkring, sína egnu forfatan og sínar egnu fordómar (“bias”). Og henda tríeindin ávirkar bæði teirra útsýni og teirra avgerðir.
Ein áhugaverdur spurningur, ið verður umrøddur í bókini, er, hvussu sinnisstøðan hjá tí yrkislærda kann ávirka metingarúrslitið. Kanningar vísa, at um ein persónur (dómari, lækni, undirvísari) er svangur, troyttur, strongdur ella hevur upplivað okkurt keðiligt heima við hús, so kann hetta ávirka, hvussu væl hann greiðir sín arbeiðssetning. T.d. um hann ger sær ómak ella er gáloysin. Um hann er lagaligur ella strangur. Um hann festir seg við hetta heldur enn hitt.
Tað er óhugnaligt at ímynda sær, at so er. Men um vit hugsa okkum um, so er hetta kanska ikki so undarligt, sum tað ljóðar. Tí yrkislærd fólk eru bara menniskju, tá ið til stykkis kemur.
Millum leiðreglur, kærumøguleika og sjálvsinnlit
Í øllum yrkjum hevur ein ment innanhýsis mannagongdir, ið hava til endamáls at finna og rætta møguligar villur. Harumframt hevur brúkarin – tað veri seg sjúklingurin, tann ákærdi, flóttin ella næmingurin – heimild at kæra eina avgerð, um viðkomandi heldur seg verða órættvíst viðfarnan. Kærumøguleikin verður roknaður sum ein týðandi góðskutrygd.
Andreas Helmke og Daniel Kahneman viðgera á hvør sín hátt ta serstøðu, ið eitt yrkislært menniskja er í, sum hevur til uppgávu at fella dóm yvir eitt annað menniskja. Lærarar døma kanska meira enn nakar annar yrkisbólkur. Teir geva fleiri hundrað støðumet og próvtøl um árið, og tí er tað týdningarmikið, at lærarar – bæði einsæris og í bólki – javnan taka metingarbrillurnar av nøsini og pussa tær skeinur burtur, ið ótilvitað kunnu ávirka sjónina.
##med4##
