Tá tjóðarinnar fedrar í USA orðaðu grundlógina hjá nýggja samveldisríkinum, sum hevði tikið loysing frá Onglandi í 1776, løgdu teir dent á, at fólkastýri og átrúnaður skuldu vera atskild. Á hendan hátt vóru teir langt framman fyri sína tíð, tí mangastaðni verður enn tosað um, at statur og kirkja eiga at verða skild sundur. Tá danskarar fingu sína grundlóg í 1849, hendi júst tað øvugta av tí, sum hendi í USA. Staðfest varð, at statur og kirkja hoyrdu saman, og kongur og kirkja fingu pláss fremst í grundlógini, tó at fólkastýrið varð væl lýst.
Við so ymiskum grundlógum skuldi verið sjálvsagt, at USA menti eina siðvenju, har politikkur og átrúnaður vóru greitt sundurskild, og at Danmark menti eina siðvenju, har politikkur og átrúnaður vóru blandað saman. Men so varð ikki. Í USA hendi júst tað øvugta, tí átrúnaður hevur altíð havt eina sterka støðu í samfelagnum. Í Danmark er átrúnaðurin veikur og hevur so at siga onki annað eyðsýnt pláss í samfelagnum enn, at borgararnir gjalda kirkjuskatt, hóast bara ein lítil partur av fólkinum tímir at ganga í kirkju.
Amerikanski professarin, Phil Zuckerman, ið starvast á universitetinum í Århus, segði mánakvøldið í fyrilestri á DR 2, at munurin millum amerikanska og danska samfelagið, tá um átrúnað ræður, kann tykjast at vera ein løgin andsøgn. Men verður hugt at, hví átrúnaður verður so nógv dyrkaður í USA og nógv minni í Danmark, sæst skjótt, at umstøðurnar hjá fólki hava stóra ávirkan á, hvussu átrúnaðarlig tey eru. Og stórur munur er á, hvussu fólk hava tað í USA og í Danmark.
Kenslan av samanhaldi
Í USA eru summi fólk ovurrík og líða onga neyð, men talan er bara um nøkur fá prosent av fólkinum. Tey flestu stríðast fyri at fáa endarnar at røkka saman, og mong eru eisini fátøk og heimleys. Sjúkratrygging hava amerikanarar onga havt, útbúgving kostar, og nógvur kriminalitetur er í landinum. Hetta skapar onga veruliga kenslu av samhaldsfesti og ger fólk ótrygg. Fjøltáttaða samansetingin av fólkasløgum hevur eisini við sær, at fólk fyri at fáa eina kenslu av samanhaldi taka seg saman í átrúnaðarligar samkomur.
Í Danmark og hinum skandinavisku londunum eru sjúkratrygging og útbúgving tryggjað gjøgnum felagsskapin, og kriminaliteturin er minni enn í USA. Fá eru fátøk, og uppaftur færri eru heimleys. Vælferðarsamfelagið skapar millum fólk eina sterka kenslu av samhaldsfesti og tískil eisini tryggleika. Higartil hava skandinavisku samfeløgini eisini verið rættiliga einsháttað, hvat fólkasamanseting viðvíkur, tó at hetta er farið at broytast. Enn hava fólk tó ikki havt tørv á at fáa eina kenslu av felagsskapi í átrúnaðarligum samkomum.
Kirkjan í Danmark er eisini í teirri støðu, at sama hvussu nógvar fjepparar hon hevur, hórar hon undan fíggjarliga, tí hon fær kirkjuskatt. Av tí, at kirkjur og samkomur í USA ikki hava hendan framíhjárætt, hava tær verið noyddar at gera nógv vart við seg sjálvar. Stórir eru skálarnir, har fólk verða boðin innar at lovprísa Várharra. Góðir eru tónleikabólkarnir, sum spæla har, og karismatiskir eru prædikumenninir, ið hava orðið. Amerikanskar kirkjur duga at undirhalda fólki. Um okkara leiðir hava tær ikki tørv á tí.
Meiri sekularisering
Phil Zuckerman nevndi í sínum fyrilestri, at nú samanbrestirnir millum ymsar átrúnaðir, serliga kristindómin og islam, eru vorðnir munandi meira eyðsýndir, enn teir hava verið leingi, m.a. í sambandi við Muhammed-tekningarnar, skuldi ein hildið, at danskarar savnaðu seg um kristindómin. Men tað gera teir ikki. Teir eru bara vorðnir uppaftur meira tilvitaðir um sekularisering og fólkaræðislig virðir. Nógv bendir á, at jú meira teir verða hóttir uttaneftir, jú meira skifta teir orð um hóttanirnar heldur enn at biðja hægri maktir um frelsu frá teimum.
Eftir fyrilesturin hjá amerikanska professaranum mánakvøldið var orðaskifti um hesar spurningarnar, har umboð fyri etiska ráðið, gudloysingar og kristin vóru við. Í orðaskiftinum varð m.a. víst á, at væl kann tað vera, at meirilutin av danskarum hevur ikki stórvegis áhuga fyri kirkjuni, men ógvuliga fá mótmæla, at tey skulu gjalda kirkjuskatt, hóast hesin skattur hvørt ár kostar teimum okkurt um eina ferð suðureftir. Hetta kemst av, at fólk hóast alt fegnast um kirkjuna, tí í svárum og meiningsleysum stundum er hon altíð til reiðar at bjóða fólki á gátt.
John Lennon skrivaði í einum sangi í 1970, at Gud er eitt hugtak, sum vit máta okkara líðing eftir. Er ongin líðing, er hugtakið fjart fyri okkum. Er líðingin nógv, fyllir hugtakið nógv í okkum. Útsagnirnar í orðaskiftinum mánakvøldið um kristindómin minna nógv um hesa niðurstøðu. Okkum tørvar kirkjuna, um so illa skal vilja til, at vit missa fótafestið ella ikki skilja meiningsloysið í okkara tilveru. Haraftrat varð víst á, at kirkjan mentanarliga og søguliga er djúpt rótfest í skandinavisku samfeløgunum. Hon hevur havt stóran týdning fyri sálarlívið hjá fólki í samfull 1000 ár.
Trúgvandi føroyingar
Júst hesin veruleikin man ikki minst gera seg galdandi fyri føroyska samfelagið. Í Føroyum minnir støðan hjá kirkjuni nógv um støðuna hjá kirkjuni í grannalondunum. Hon er eitt gamalt hús, sum altíð hevur verið har, og vanliga geva flestu fólk henni ikki so nógv gætur. Men tá til skarpskeringar kemur í sambandi við dóp, konfirmatión, hjúnarvígslur, deyða og høgtíðir, er kirkjan brádliga miðdepilin. Um tað er tí, at fólk trúgva øllum, sum sagt verður í kirkjuni, ella tí kirkjan mentanarliga og søguliga altíð hevur tikið sær av hesum viðurskiftum, veit hvør einstakur best at svara.
Í útvarpssending varð herfyri víst til ritgerð, sum Janna Egholm Hansen hevði gjørt um átrúnað í Føroyum, og har niðurstøðan var, at Føroyar eru munandi minni sekulariserað samfelag enn eitt nú danska samfelagið. Meðan 2 prosent ganga í kirkju og á møti fast í Danmark og Svøríki, er talið 25 prosent í Føroyum. Hetta vísir greitt, at átrúnaðurin hevur sterka støðu í Føroyum, og at bondini millum fólk gjøgnum átrúnaðin eisini eru sterk. Hví hetta er so, kann so verða kjakast um, men ein grund er ivaleyst, at Føroyar eru fjarskotið oyggjaland.
Sum fjarskotið oyggjaland eru vit í fyrsta lagi avbyrgd frá øðrum. Í øðrum lagi eru vit umgyrd av havi, og veðrið er sera skiftandi. Í triðja lagi hava vit søguliga verið noydd at lívbjargað okkum á uppøsta havinum og í brøttu bjørgunum. Vandarnir har vóru mangan so stórir og óskiljandi, at fólkið varð noytt at leggja lívsins gongd í hendurnar á Várharra. Onki menniskja megnaði at gera umstøðurnar tryggar, og størsti uggin gjørdist bønin.
Føroyar sum undantak
Janna Egholm Hansen vísti á, at leingi hevur Evropa verið mett sum normurin í heiminum, tá um gransking í sekularisering ræður. So hvørt sum evropeisku samfeløgini vórðu nýmótansgjørd, misti átrúnaðurin sín týdning og gjørdist minni sjónligur. Gransking í dag hevur tó ikki Evropa sum norm viðvíkjandi sekularisering í heiminum. Evropa verður tvørturímóti mett sum undantakið, tí bæði í Miðeystri, USA og Fjareystri eru samfeløgini munandi meira átrúnaðarlig enn í Evropa.
Føroyar eru so undantakið í sekulariseraða Evropa. Evropeiska sekulariseringin hevur ongantíð rættiliga fingið fastatøkur heima hjá okkum, og tí minnir føroyska samfelagið nógv meira um USA og onnur átrúnaðarlig lond enn eitt nú Danmark. Útboðið av samkomum í Føroyum er stórt, hóast vit hava havt eina statskirkju, ið hevur fingið sín skatt frá fólkinum. Janna Egholm Hansen nevnir í grein á www.videnskab.dk, at umframt harðbalnu umstøðurnar í Føroyum kunnu seinkaður modernitetur og málsliga stríðið í kirkjuni hava elvt til stóra útboðið av samkomum. Fólk gjørdust kreativ og skaptu tíðliga sín egna, fjølbroytta kristindóm uttan fyri dansktmæltu kirkjuna.
Yvirskipað hava føroyingar ongantíð samtykt nakra grundlóg eins og amerikanarar, danskarar og mong onnur. Í Føroyum hava vit tí ongantíð tikið fólkaræðiliga støðu til, hvussu tætt átrúnaður og fólkastýri skulu hanga saman. Men í uppskotinum um nýggja føroyska stjórnarskipan stendur, at í Føroyum hevur kirkjan søguliga havt serstøðu í Føroyum, og tað skal hon framhaldandi hava, tó at hendan áseting ikki má gera seg inn aðrar fatanir. Haraftrat verður staðfest, at vit skulu hava trúarfrælsi, tvs. rætt til als ikki at vera kristin, men trúgva tí, vit hava hug til.
