David kann ikki tendra eina kontakt leygardag

Í seinastu viku høvdu vit vitj­an av tí 23 ára gamla David Isaacson og hansara vini, tí 18 ára gamla Gabri­el, kallaður, Gaby. Teir koma báðir úr London, og teir eru báðir tveir heilt van­ligir, dámligir og fittir dreing­ir.

Teir hava tó eitt lív og ein uppruna, sum er sera ymiskt frá tí hjá ungfólki í Føroy­um. Teir eru nevniliga ikki bert jødar, teir eru orto­doksir jødar.

Fyri David kann eisini sig­ast, at hann er ein føroya­vinur um ein háls. Hetta er nevniliga triðja árið í rað, hann er í Føroyum.

Eg hitti hann fyrstu ferð í 2005 í Svínoy, har hann ferðaðist sam­an við trimum øðrum jødum. Teir vóru eis­ini aðrastaðni í Føroy­um.

Vildi sleppa aftur til Føroyar

David gjørdist so hugtikin av Føroyum, at hann vildi sleppa aftur higar. Føroyar er nevniliga eitt paradís fyri jødar, tí her møta teir ikki teirri illvild, sum nógv er av aðrastaðni í heiminum móti jødum.

David hevði hug at koma aftur í fjør at fáa eitt summ­ar­arbeiði, so hann kundi vera her í longri tíð.

Hann fekk arbeiði innan eina verkætlan, sum Pál Weihe stend­ur fyri. Hon snúði seg um at kanna um­­støðurnar hjá fiski­monn­um á langfaratrolarum. Her er nógv tilfar savnað inn. Sum læknalesandi hevði David góðan førleika at arbeiða við hesum tilfarinum. Tá ið hann fór, lá ein drúgv frá­greiðing eftir hann. Pál helt, at David hevur gjørt eitt dygdararbeiði. Hann var í Føroyum í seks vikur.

Nú kom hann so aftur sam­an við sínum vini, og teir hava í 10 dagar verið á 15 oyggjum.

David sigur, at tað kann væl henda, at hann kemur aftur komandi ár. Tá er hann komin so mikið langt við sínum læknalesna, at hann kann arbeiða eitt skifti á einum sjúkrahúsi. So hvør veit?

Jødar í London

Tað var áhugavert at fáa greitt frá lívinum hjá hesum ungu jødunum.

Teir komu úr London og búgva í tí sokallaða Golders Green býarpartinum, har nógvir ortodoksir jødar búgva. Í hesum býarparti­num er alt tað, sum hoyrir til eitt jødiskt umhvørvi, so sum synagogur, matvøru­handlar til teira tørv og ann­að.

Abbi David kom upp­runa­liga úr Irak, meðan flestu jødar, millum hesar Gaby, annars koma úr Europa og Amerika. Hesir báðir bólkar mynda hvør sína meinigheit, har munurin - sambært David - er sum millum kato­likkar og protestantar, men teir eru kortini bestu vinir.

Tað eru umleið 300.000 jødar í Bretlandi. Av teimum eru umleið 15% ortodoksir. At teir eru ortodoksir sæst fyrst og fremst við, at teir bera kalot á høvdi­num. Meðan vit onnur taka hattin av høvdinum, tá vit skulu vísa virðing fyri Gudi ella øðrum, so gera ortodoksir jødar tað mót­setta. Teir hava á høvdinum, tá teir skulu vísa virðing, og hetta er orsøkin til, at teir hava kalottin.

Omman og abbin bjargað undan nasistunum

Hesir báðir hava eisini tað til felags, at teirra forfedrar vórðu so hepnir at vera bjargaðir undan holocaust, jødatýningini hjá Hitler. Her eru nógvar áhuga­verdar frásagnir. Í fjør vóru polsk/týsku jødisku hjúnini Hanna og Menakhem Ben Yami í Miðlahúsinum, har tey greiddi frá síni ótrúligu søgu. Hon var eisini umrødd í Sosialinum, men hevur í síni heild verið í FF-blað­num í 2004 og 2005.

Omma David er týskur jødi. Hon slapp úr Týsklandi í 1938. Hennara søga er eis­ini eitt dømi um, hvussu jødar - undir týskum ræði - sluppu undan tí vissa deyða­num, tí tað vóru persónar, sum løgdu lív og sál í at bjarga teimum. Í hesum føri­num var tað ein enskur ortodoksur rabbi, Solomon Schonfeld, sum skipaði fyri at fáa flutt jødisk børn úr týskum øki til Bretlands, teir sokallaða ”kinder­trans­port”. Harvið bjargaði hann túsundtals mannalívum, og omma David var ein teirra. Ein bók er skrivað um henda rabbinara undir heitinum: ”Holocaust Hero”, og sigur heitið á bókini nakað um tað ummæli, hann fær í eftir­tíðini.

Tað sama var søgan hjá Gaby. Hann átti eina ommu, sum slapp úr Týsklandi og tí vissa deyða­num við hes­um ”barnatrans­port­um”. Ann­ar abbin slapp undan við at bróta ein rút og sleppa sær inn í seinasta tokið, har jødar sluppu úr Týsklandi, áðrenn tað var stongt fyri meira ferðing.

Kunnu ikki so mikið sum tendra ljós sabbatin

Tað er sera áhugavert at hoyra, hvussu átrúnaðurin merkir gerandisdagin hjá hes­um báðum dreingjum. Ser­ligt merkist hetta sabbatin, leygardagur, sum er jødiski halgidagurin í vikuni.

Sabbatin skulu ortodoksir jødar einki ”ónyttugt” gera. Tá skal tíðin bert brúkast til at biðja, lesa í heilagu skrift­u­­num, at syngja og ann­ars at taka sær av løtt­um.

Fyrsta ábendingin um, at hetta eru reglur, sum veru­liga verða hildnar sást, tá ið David var biðin um at geva sína teldupost­adressu ein leyg­ardag. Nei, hann kundi ikki nýta penn, tí tað var sabbatur. Men hann kundi siga hana, so kundi eg sjálv­ur skriva hana niður.

Tá sabbatur er, er ikki loyvt at ferðast við bussi, bili ella á annan hátt, og mat­urin, sum verður etin, skal vera tilgjørdur dagin fyri. Tað er ikki so mikið sum loyvt at tendra ein kon­takt leygardag. Helt meg kunna fanga teir við at vísa á, at teir høvdu so ljósið tendrað inni, har teir gistu. Nei, tað var tendrað dagin fyri, og teir kundu ikki sløkkja ljósið fyrr enn sabbat­urin var liðugur!

Á hotellum í Ísrael eru serligir sabbatelevatorar. Teir steðgað av sær sjálvum á hvørji hædd. Tá slepst undan at bróta sabbatin við at trýsta á knøttin fyri ta hædd, ein ætlar sær at steðga.

Tað skal tó sigast at neyð­synjarørindi kunnu gerast.

Næstan ómøguligt at bjóða ein drekkamunn

Eitt annað, sum vísti, at hes­ir vóru øðrvísi, var maturin, sum skal tilgerast eftir jød­iskum ávísingum. Hetta merk­ir millum annað, at alt kjøt skal vera slaktað so­leið­is, at djórið skal bløða til deyðis. Serreglur eru við nógv­­um øðrum mati. Heima hava teir krambúðir fyri kosher­mat, sum er gjørd­ur eftir jødiskum for­skriftum.

Hendan møguleikan hava teir ikki í Føroyum, og tí var tað sera trupult at vísa teimum blíðskap. Teir høvdu stóran part av mati­num, sum teir ótu í Føroy­um, við sær úr London.

Her kann verða nevnt enn eitt dømi. Vit vóru í Ísrael í fjør, og dóttirin bað um eina sandwich við ”ham and cheese”. Hetta var ein dup­ult synd. Fyri tað fyrsta er ”ham” av grísi, sum er for­boðin matur. Ostur er mjólka­rfram­leiðsla, og tað er eisini forboðið at eta kjøt saman við mjólkar­úrdrátti.

Tað eru eisini aðrar strang­ar reglur fyri lívinum hjá teimum. Ein er, at tað er ikki loyvt at hava kynsligt samband áðrenn hjúna­lagið. Verður hetta kortini gjørt, so kann ein ikki kallast orto­doksur.

Men í øðrum førum eru teir ikki so avgjørdir. Teir skuldu ikki njóta nakað sum skaðar likamið. Tí er royking og rúsevni bannað. Men tá talan er um rús­drekka, kann tað njótast við máta. Tá er tað ikki skaði­ligt, og tað er heldur ikki bannað. Tað er enntá ein dagur á árinum, tá tað er fullkomiliga loyvt at drekka seg fullan. Tað er hátíðin fyri heingingina av Háman, sum í Esthers bók í Bíbliuni vildi beina fyri jødum!

Hóast tað tollyntir

So ortodoksur sum David er, so er hann meira tol­lyntur enn vanliga verður roknað við av ortodoksum jødum.

Hann kundi góðkenna, at Ísrael gav land frá sær fyri frið, um hetta veruliga kundi tryggja frið. Men hann trúði nú ikki, at júst hetta við at fara úr Gaza, sum hendi í 2005, fór at geva frið. Allar royndir vísa, at tað nyttar einki at geva víttgangandi kreftum lítlafingur. Tær gevast ikki, fyrr enn tær hava fingið alla hondina. Og tá ið teir hoyrdu ungar arabarar tosa, skiltu teir, at tað var fram­vegis arabiskt aðalmál at reka Ísrael í havið. So tað er kanska ikki so løgið, um teir eru varnir. Tað er eisini seinni váttað, at friður gjørd­ist eingin av nevnda stigi.

Viðvíkjandi kristnum trú­boðaravirksemi millum jød­ar eru ortodoksir jødar ikki tollyntir. Teir halda, at jødar skuldu hava frið at hava sína trúgv, eins og teir geva kristnum frið at hava sína trúgv. Sjálvir reka teir ikki trúboðaravirksemi millum krist­in. Um ein kristin ynsk­ir at fara yvir til jødadómin verður meira mælt frá, tí tað er strævið at skula liva eftir ortodoksum jødiskum forskriftum. Hinvegin verð­ur nógv gjørt fyri at fáa verðs­ligar jødar umvendar til at gerast ortodoksar. Tað hendir eisini, at tað eydn­ast.

Væl skúlaður í trúnni

Annars er David væl skúl­aður í jødiskari trúgv. Hann hevur verið tvey ár á Tal­mudskúla, jødiskum bíbliu­skúla, í Ísrael, har hann eis­ini hevur lært hebraiskt, og nú ætlar Gaby at gera tað sama.

Her skal skoytast uppí, at jødar vanliga verða býttir upp í fýra bólkar: Tað er teir ultraortodoksu, sum als ikki viðurkenna Ísrael. Teir viðurkenna ongan stat, fyrr enn hann verður settur á stovn av sjálvum Messias. Teir eru lættliga kendir av sínum hári, sum hongur nið­ur við oyruni. Síðan eru tað teir ortodoksu, sum eru sum David og Gaby. Ein bólkur eru nationalistar, zionistar, sum ganga høgt upp í tey gudsgivnu rættindi til ”landið”, ið Gud gav teim­um. Fjórði bólkurin eru teir verðsligu jødarnir, sum kunnu sammetast við verðslig kristin.

Ortodoks giftarmál

David greiddi eisini frá mannagongdini, tá ið ungir ortodoksir jødar finna sam­an. Høvuðsreglan er tann, at for­eldrini hjá dreingi finna fram til eina hóskandi gentu, og skipað verður fyri, at tey hittast, í eini ”date”. Um bæði eru áhug­að, so hittast tey aftur, og so kunnu tey verða trúlovað eftir tveimum mánaðum. Eftir enn nøkrum mánaðum verða tey so gift, og vanliga er tað fyri lívstíð.

Um ikki bæði eru áhugað, so gerst ikki við. Tá mugu foreldrini royna at finna eina aðra gentu. Einaferð man tað fara at eydnast.

Tað kann eisini henda, at tey bæði finna saman av sær sjálvum, men her er treytin tann, at bæði skulu vera ortodoks!

Nú eru teir báðir, David og Gaby, aftur í London. Tá ið teir hava havt eina væl­eydnaða ”date” vænta vit, at teir koma higar við gentu ella konu.

Undir øllum umstøðum hevur tað verið stuttligt at koma at kenna teir báðar.