DEMOKRATI ELLA TEOKRATI?

Eftir HANUS KAMBAN




Steinað til deyðis
Danska blaðið Information upp­lýsir tann 17. oktober í ár, vís­andi til felagsskapin Human Rights Watch, at í løtuni bíða í Iran átta samkyndir menn og tvær samkyndar kvinnur eftir at verða steinað til deyðis vegna teirra kynsliga hugburð.
Hesi tíðindir siga okkum tvey ting. Í fyrsta lagi at tað fyrst og fremst er í teokratiskum samfeløgum, at fyribrigdið samkynd (homoseksualitetur) verður hildið at vera antin ein synd ella ein brotsgerð. Og í øðrum lagi, at ikki allir samfelagsbólkar, men nakrir serligir minnilutar, í okkara tíð (20. og 21. øld) hava verið ella eru fyri happing, jagstran og forfylging. Millum hesar minnilutar eru á okkara leiðum jødar, sigoynarar, Jehova vitnir og samkynd.
Avleiðingin av hesi ásannan tykist greið. Um eitt samfelag er stýrt av ábyrgdarfullum fólkum, og um tað vil kallast eitt fólkaræði, eiga tess lóg­ir at spegla aftur tær søg­u­ligu royndir, heimurin hev­ur gjørt. Lógin eigur som­u­leiðis at binda um heilan fing­ur, t.e. leggja upp fyri sam­fel­ags­gongd­um, sum hava verið, og sum kunnu koma aftur. Hetta er orsøkin til, at brúk er fyri, at m. a. bæði jødar og samkynd eiga at verða vard av lógini.

Hitler, Stalin og
tey samkyndu
Í okkara lítla landi er tað enn ikki hent, at fólk eru steinað til deyðis orsakað av einum kyns­lig­um lívsmynstri, sum á ongan hátt viðkemur øðrum. Men vit hava fyri stuttum upplivað, at ein persónur her hevur verið fyri grovum harðskapi av hesi grund. So ella so, óbeinleiðis ella beinleiðis, eigur hesin tilburður at verða settur í sam­band við ta niðrandi umrøðu av sam­kyndum, sum m.a prestar og prædikumenn her hava ført fram alment.
Og sigast má, at tað er eitt áhugavert felag, hesir bran­eggjaðu talsmenn hava kom­ið sær í. Umframt í Iran undir Khomeini ayatollah og eftirmonnum hansara, har samkynd nú verða stein­að í hel, hava samkynd í 20. øld serstakliga verið happ­að og jagstrað í Nazi-Týsk­landi undir Adolf Hitler, í Sovjetsamveldinum undir Stal­in og í Kuba undir Fidel Castro.
Í Nazi-Týsklandi fingu tey samkyndu í kz-legunum seymað á klæðini serlig rósu­litt tríkantað frámerki, eins og jødar fingu ta serligu dáv­idsstjørnuna seymaða á sín búna. Í týningarlegunum Nord­hausen, Natzweiler og Gross-Rosen var lutfallið av sam­kyndum størst, og at kalla øll hesi fólk doyðu í legunum.


Átta ára straffiarbeiði
Í Sovjetsamveldinum varð, sam­bært grein 154a í revsi­lóg­i­ni (sum kom í gildi tann 17. desember 1933) kynsligt sam­band millum menn bann­að og kundi revsast við upp til átta ára straffiarbeiði. Sam­bært Peter Jakir vórðu, fyri bara at taka eitt dømi, o.u. 3000 samkyndir menn úr Moskva savnaðir í eini træla- og straffiarbeiðslegu við Hvítahavskanalina. Hvørja lagnu hesir neyðars menn fingu, veit eg ikki, men tey sum hava lisið Solsjenitsyn vita, at deyðatalið undir hesum ræð­uligu korum var sera høgt. Í Kuba vórðu samkynd eisini jagstr­að, og árini 1965-67 rikin í savningarlegur og hildin fangað sum djór aftan fyri píkatráð.
Við hesum er, og veri tað und­irstrikað, als ikki talan um at ákæra nakran av hesum talsmonnum fyri nazismu ella stalinismu. Men hinvegin slepst ikki undan, at talan er um skyldskap. Á tveimum týð­andi økjum eru tey, sum hava kunngjørt, at samkynd eru serliga syndafull, ella hava kravt, at slík fólk skulu missa síni borgaraligu rættindir, í parti og felagi við bæði Hitler, Stal­in og Castro: nevniliga í fyrsta lagi í teirra serligu hugs­an um reinleika og í øðrum lagi í teirra meira ella minni teokratiska hugburði.

Hvat merkir teokrati?
Taka vit hetta seinna fyrst, hvat merkir so tað? Eyðkent fyri demokratiið, sum byggir á humanismuna, er, at tað bæði í stýrisskipan og lóg ger strangan skilnað millum samfelag og átrúna. Hetta merk­ir ikki, at humanistar ella demokratar vanvirða á­trúna (summir teirra eru jú trúgvandi), men hetta merk­ir, at átrúnin, veri hann krist­indómur, jødadómur ella islam, hoyrir til ta privatu, subjektivu sfer­una. Fyri tí einstaka kann Gud vera hægst, men í polis, í sam­felagnum sum politiskari skipan, eru tingið og lógin hægst.
Einfalt, og tó ikki lætt at skilja hjá øllum. Og søgan vísir eisini, at henda nýggja fat­anin, sum ger, at europeisk fólk­a­ræðir eru fjórðingar framm­an fyri øll muslimsk samfeløg, kom ikki fyrr enn í 16. øld, aftaná harðar verkir og blóðugar rembingar. M.a. av tí at hann av álvara sá, at teokratiið ella gudsstaturin altíð hevur við sær dráp og mannajagstran (eitt nú í Münster í árunum 1534-36), gjørdi Martin Luther av, at strangt skilarúm skuldi vera millum verðsligt og á­trún-aðarligt vald. At káma hetta mark ella blanda saman hesi vøld, tað kallaði hann “djev­uls­ins verk”.
Tá ið so europeisk fólkaræðir vuksu fram í 19. øld, varð hild­ið fast um henda skilnað mill­um religión og politiskt vald. Í 20. øld, tá ið nýggjar totaliterar rørslur tóku seg fram, hendi eitt afturstig, við tað at bæði nazistisk og stalinistisk ríkir komu at umboða nýggj, verðslig-chiliastisk frábrigdir av teokratinum, har førarin ella aðalskrivarin var sakralur og í Guds stað.


Krøv um reinleika
So, eina ferð enn: fyri tí ein­staka, í hansara privatu, sub­jektivu sferu, kann Gud vera hægst, men fyri samfelagnum sum verðsligum bygnaði eru ting­ið og lógin hægst. At tað bara kann vera so, er lætt at vísa á og enntá prógva, eis­ini við gudfrøðiligum próv­grundum. Men lat tað bíða til eina aðra ferð.
Í einum nútíðar fólkaræði, sum byggir á humanistiska grund, er tann einstaki - uttan mun til slag, húðarlit, átrúna ella kyn - í miðdeplinum. Avleiðingin av hesum er, at dem­o­kratiið sær tað sum sína uppgávu at verja tann ein­staka. Men í teokratinum, har gudshugtakið stendur hægst, er tann einstaki fluttur nið­ur á eina lægri rók. Og nú týdn­ingur hins einstaka er mink­aður, og kanska enntá avtikin, er so lætt at seta fram, og fremja í verki, reinleikakrøv, sum hótta ávísar minnilutar.
Og søgan vísir, at hesi krøv um reinleika altíð fyrr ella seinni seta høvdið fram, har eitt teokrati er grundað. Í Iran verða t.d. samkynd og ba­haiar myrd, tí tey hótta tann is­l­amska reinleikan. Í Nazi-Týsk­landi vórðu jødar, Jehova vitn­ir, frímúrarar og samkynd myrd, tí tey hóttu tann ariska rein­leikan. Í Sovjet vórðu ku­lakkar, samkynd og jødar jagstr­að (og myrd) tí tey hóttu tann proletariska reinleikan. Í býnum Genève skapti tann bíbiltrúgvi, evangeliski præd­ikumaðurin Jean Calvin í 16. øld ein gudsstat, har samkynd í stórum tali vórðu hongd, drukn­að, hálshøgd og brend livandi. Hetta hendi ikki hóast, men nettupp tí at Calvin setti Gud at vera yvir lógini. Í Føroyum verða nú samkynd jagstr­að, tí tey hótta tann kristna reinleikan.


Halgabók misbrúkt
Fara vit til próvgrundir úr Halg­u­bók, so er lætt at vísa á, at slík próvgrundan er ósonn og óheiðurlig. Tann sum lesur hesa bók bókstaviliga, noyðist nevniliga at vera konsekventur. Kristus sigur einastaðni (Matt­eus 19. kap, vers 24), at tað er “lættari hjá einum kam­eli at sleppa ígjøgnum eitt nálareyga enn hjá einum ríkum at koma inn í Guds ríki”. Eru útsagnir um samkynd sannar, so er henda útsøgn eisini sonn og skal fatast bókstaviliga. Hetta merkir, at fjøld av ríkum og gudiligum føringum eins og túsundtals amerikanskir præd­ikumenn onga vón hava um frelsu.
Eg havi ongantíð hvørki hoyrt ella sæð nakran av teim­um prestum ella profetum, sum her heima herja á tey sam­kyndu, víst á, at, sum skrivað stend­ur, bara fátæk hava vón um frelsu. Orsøkin er greið: ein slík fatan hevði sjálvsagt tikið burt­ur teirra egnu frelsuvón. Er tað ikki óheiðurligt at velja at vanvirða Guds orð, har tað snýr seg um egnan fyrimun, men at brúka sama orð sum sleggju, har tað snýr seg um næstans ófyrimun?
Venda vit aftur til høvuðs­evn­ið, so munnu samkynd og hinkynd vera nakað eins, ym­isk, góð og ring, dugnalig og ódugnalig, sum fólk nú ein­a­ferð eru. Samstundis tyk­ist greitt, at bólkar, sum eru ella hava verið í søgunnar and­gletti, veri tað jødar ella sam­kynd, eru partar av tí súrdeiggi, sum eitt samfelag hevur brúk fyri, skal tað blóma.

Súrdeiggið
Hvar var okkara tónlist, áttu vit ikki Tsjajkovskij? Hvar vóru okk­ara bókmentir, áttu vit ikki Thom­as Mann, Oscar Wilde, E. M. Forster og Virginiu Woolf, fyri bara at nevna nøkur fá av hundraðtals dømum? Hvar var okkara skaldskapur uttan so­n­ettirnar hjá Shakespeare? Hvar var okkara myndlist utt­an Leonardo og hansara kvøld­máltíð, hansara Monu Lisu og hansara ódeyðiliga chi­a­roscuro? Hvar var okkara heim­speki, og okkara kristna gud­frøði, uttan Platon? Og er tað ikki spell, at nakrir før­oyskir ótangar hava verið at­vold til, at ein av okkara mest spennandi og sermerktu mod­ern­aðu tónlistarbólkum, Makrel, nú hevur mist ein gen­i­alan gittarleikara?
Tann gitni danski rit­høv­und­ur­in Herman Bang gjørdi á eldri árum í eini grein vart við, at hans­ara samkynd var ikki eitt val, nei, tað var ein óloysiligur partur av hansara samleika. Sami maður eigur, takkað veri júst hesum fína, eyma og við­k­væma samkynda sermerki, nakrar av teimum vakrastu og mest ógloymandi síðunum í donskum bókmentum.
Flogvitið Alan Turing, bæði støddfrøðingur og heim­spek­ing­ur, var, sum navnframur kot­u­brótari, við til at bjarga Ong­landi sigur í seinna heims­bardaga og skapti samstundis ta frumtýpu, sum okkara nútíðar telda er sprottin úr.

Rættarsamfelagið
Tann prestur ella lækni, sum sunn­umorgun setir seg við teld­uni, átti at vælsigna henda sam­kynda merkismann, sum skapti tað snildartól, sum veitir hon­um útkomuna. Men tað var Turings vanlagna at liva í einum hyklutum samfelag, har samkynd tá blivu vanvird og jagstrað, og hesin maður, sum hevði uppiborið at fingið Bret­lands gyltastu heiðurslønir, tók seg tí av døgum í 1954. Er tað ikki skammiligt?
Tað uppskot, sum nú er lagt á ting, snýr seg tó ikki um samkynd í sær sjálvum. Tað snýr seg um borgaralig rætt­indir, um hvørt vit her í Før­oy­um skulu hava demokrati ella teokrati. Tað snýr seg tí um okkum øll. Undirritaði hevur rætt til at hava ta hugs­an um samkynd, sum her er løgd fram, og eg ætli at brúka henda rætt. Onkur annar hevur rætt til at hava aðra, mósetta hugsan og til som­u­leiðis at leggja hana fram. Báð­um pørtum er bara sett eitt mark: lógarinnar regla um ær­u­meiðing.
Men eiga vit ikki at vera samd um, at líka mikið hvørja áskoðan vit hava, eiga vit at halda fast um ta prinsipiellu høv­uðsreglu, at minnilutar, sum vit vita og síggja eru hóttir, eiga at verða vardir, eisini slíkir, sum nøkur okkara hava eina kritiska støðu til?

Avbjóðingin
Eg komi her at hugsa um svenska rithøvundin Hjalmar Söd­er­berg. Hann hevði, sum kanska summum kunnugt, eina sera kritiska støðu til krist­in­dóm­in. Men tá ið Adolf Hitler fór at jagstra og drepa tey kristnu í Týsklandi, var hann, sum sannførdur humanistur, ein tann fyrsti til at tala at, skelk­aður sum hann var inn at sálini. Líka so natúrligt átti tað at verið hjá føringum, eis­ini slíkum, ið privat hava eina atfinningarsama støðu til samkynd, at tryggja øllum hótt­um minnilutum verju í lógini.
Men sæð í einum víðari per­spek­tivi er hetta sjálvsagt ein spurningur um, hvørt okk­ara samfelag skal eiga megi til at lofta framtíðini. Eg kom einaferð á tal við ein bygdamann um støðuna hjá smá­plássunum. Bygdin, helt hann fyri, er doyggjandi, av teirri orsøk at øll sum eiga í sær dugnaskap, driv, seiggi, skap­an, fjølbroytni og tolsemi rýma til størri pláss, kanska út­heimin. Eftir eru bara “omm­ur­nar”, tey gomlu, rotnu set­eplini.
Hetta er okkara avbjóðing. Skulu vit enda sum eitt sam­fel­ag av “ommum”, tóm­um epl­a­hylkjum, ella skulu vit, sterk, brosandi og hug­a­góð, við felags virðing fyri fjølbroytni og ymiskleika, taka í­móti framtíðini. Skulu vit velja demokratiið og rætt­ar­sam­felagið, ella skulu vit velja at aka út í ta islamistisku hálk­una?