Føroyar eitt valdømi. Hvat er demokratiskt?

VIÐMERKING

JÓGVAN SUNDSTEIN

Kringvarpið loypur á leistum, løgtingsformaðurin og nakrir ting­menn gera tað sama. Nú skal skipanin “moderniserast”. Nú skulu eingir út­rokn­ing­ar­trup­ul­leik­ar vera longur. So og so mangir flokkar stilla eitt ávíst tal av valevnum upp hvør. At­kvøtt verður millum somu list­ar um alt landið, og lutfalsliga verður so roknað út, hvussu mang­ar sessir hvør flokkur hev­ur fingið. Lætt og skjótt.

Og argumentini eru enntá, at hetta er rættvíst og dem­o­krat­iskt. Onkur síðuvinningur er eis­ini afturat so sum, at nú ber til at fáa fleiri kvinnur valdar. Einki stríð við at halda upp­stil­l­ing­ar­fund­ir í - nú fyrrverandi - valdømisfeløgunum. Einki stríð við at útvega stillarar í sjey ym­isk­um valdømum. Nei nú verð­ur alt skipað av eini mið­leiðslu fyri hvønn flokk. Fyrstu ferð sleppa valdømisfeløgini kanska at spæla við. Men sum frá líður verður alt miðsavnað.

Og hvat skulu vit hava alt hatta fjasið við valdømum til. Odd­a­greinin í Dimmu gevur svar­ið: Rationaliserið skipanina, Før­oy­ar telja ikki fleiri íbúgvar enn ein danskur provinsbýur. So tað er bara at einsrætta alt sam­alt. Nú havi eg fingið eitt sindur av kunnleika til ein danskan prov­ins­bý, sum er lagdur saman við fýra øðrum umliggjandi komm­unum til eina størri komm­unu við umleið 60.000 íbúgv­um. Men tað er ikki bara sum at siga tað. Trupulleikarnir eru margfaldir, og demokratiið virk­ar als ikki, burtursæð frá, at flokk­ar­nir hava mandatir í bý­ráð­num samsvarandi lutfallinum av at­kvøð­um. Summar av fyrr­ver­andi smærri kommununum hava fing­ið okkurt umboð valt í nýggja býráðið, aðrar ikki. Ó­nøgd­in er stór í summum før­um, aðrastaðni er tað lík­a­sæl­an,sum ræður.

Málið er bara ikki so einfalt, at vit kunnu sláa alt saman í eina pulju. Eg fari at loyva mær at sitera burtur úr uppskotinum til Stjórnarskipan Føroya:

”Vit bygdu hetta landið í fornari tíð og skipaðu okkum við tingi, lógum og rættindum. Vit hava hildið ting til henda dag og skipað okkum eftir fólksins tørvi um landið alt.”

(Brot úr formælinum).

Frá fornari tíð komu menn sam­an úr øll­um landinum til tings í Tórshavn. Dentur var lagdur á, at teir komu allastaðni frá. Sum frá leið, tá vit fingu beinleiðis val av tingmonnum, varð landið býtt upp í valdømi. Týdn­in­ga­r­mik­ið var, at allir partar av landi­num vóru umboðaðir og kundu føra fram síni sjónarmið. Seinri fingu vit politiskar flokkar, og hes­ir komu at standa fyri upp­still­ing­u­num til løgtingsvalini. Tin­g­menn komu tí at umboða bæði flokkspolitisk sjónarmið og vera talsmenn fyri tað valdømi, tað vil siga tann part av landinum, teir umboðaðu. Tað ræður tí um at halda fast við tað prinsipiella í hesi dup­ult­um­boð­an.

Funnist hevur verið at, at nú­ver­andi valdømisskipan hevur havt við sær, at flokkarnir ikki al­tíð hava fingið “rætta” ting­man­n­a­tal sambært lutfallinum av samlaða atkvøðutalinum. Dømi um hetta er í løtuni, at Sam­bands­flokkurin hevur ein mann ov lítið og Tjóð­veldi­s­flokk­urin ein mann ov nógv í ting­i­num. Men hesin vansin kann rættast uttan at kollvelta skip­an­ina, soleiðis sum greitt verð­ur frá seinri.

Ført hevur verið fram, at tað er ódemokratiskt t. d. at Suð­u­r­streym­oy lutfallsliga hevur færri um­døm­is­valdar enn enn t. d. Sand­oygg­in ella Suðuroyggin. Men hetta er ein stór mis­skilj­ing. Demokratiið er ikki ein spurn­ingur um matematiska út­javn­ing, men fyrst og fremst ein spurningur um, at øll sjón­ar­mið innan rímuligt mark kunnu sleppa framat. Tí eigur Suð­ur­streym­oy t. d. ikki at hava rætt til 20 ferðir so nógva umboðan á tingi sum Sandoyggin. Dem­o­kratiski rætturin krevur, at hvørt av hesum valdømum er tryggjað um­boð­an við so nógvum rødd­um, at tær kunnu hoyrast. Eitt rím­u­ligt tal í hesum døminum vildi tí verið, at Sandoyggin fekk tryggjað 2 og Suð­ur­streym­oy 6 valdømisvald umboð. Tað størra fólkatalið í Suð­ur­streym­oy vil hava við sær, at fleiri út­javn­ing­arumboð koma í hesum valdøminum.

Mín heilt klára sannføring er, at tað ikki er rætt at gera alt alt land­ið til eitt valdømi. Vandi vil tá vera fyri, at summir lok­al­pol­iti­kk­arar ikki vera valdir, og sakn­ur verður í teimum. Hetta vil hindra eini javnari og skila­góð­ari útbygging av øllum landi­num. Og vit hava brúk fyri øll­um landinum. Tað er ikki størri enn so.

Í staðin fyri eitt valdømi, eig­ur vallógin at vera broytt til, at sam­an­lagt kunnu veljast 33 ting­menn (sum stýrisskipanarlógin loyv­ir) í teim sjey valdømunum. Hetta hevði longu givið ein eyk­a­vald­an afturat teim 5, sum eru í løt­uni. Men um talið í teim báð­um fólkaríkastu valdømunum sam­stund­is varð lækkað, kundi út­javn­ing­ar­mandatini verið hækkað til 8 ella 9. Býtið kundi sostatt veri hetta:

Norðoya valdømi 4 valdømisvaldar

Eysturoya valdømi 4 valdømisvaldar

Norðstreymoyar valdømi 2 valdømisvaldar

Vága valdømi 2 valdømisvaldar

Suðurstreymoyar valdømi 6 valdømisvaldar

Sandoyar valdømi 2 valdømisvaldar

Suðuroyar valdømi 4 valdømisvaldar

Tilsamans 24 valdømisvaldar

Harafturat koma upp til 9 eykavaldir

Hetta gevur tilsamans 33 tingmenn

Hendan skipanin tryggjar øllum val­døm­um umboðan, eisini teim­um við lítlum fólkatali. Hin­veg­in vilja tey stóru valdømini, sum lutfallsliga fáa færri val­døm­is­vald­ar, fáa teir flestu av teim eyk­a­valdu. Samstundis gevur hetta eitt lutfallsliga rættari býti mill­um politisku flokkarnar. Hend­an skipanin tryggjar sostatt bæði ta politisk/ideologisku um­boðanina og gevur lokalu ­á­hug­a­mál­unum rættiligs góðar um­støður.

Møguliga eiga smávegis broyt­ingar at vera gjørdar viðvíkjandi val­d­ømunum. Nærliggjandi er, at øll Sunda kommuna verður løgd afturat einum Nor­ð­streym­oy­ar/Sundalags valdømi. Um Eið­is kommuna eisini varð løgd aft­ur­at hesum valdømi, skuldi hetta valdømi kanska havt 3 man­datir. Síðani vera 8 út­javni­n­gar­mand­atir. Harafturímóti er einki, sum talar fyri, at Kolla­fjørð­ur verður flutt til Suð­ur­streym­oyar valdømi. Tvørt­ur­í­móti er tað helst skilabetri, at Koll­a­fjørður “slítur” við Tórs­havn­ar kommunu og leggur sam­an við Sunda kommunu.

Eitt sjónarmið, sum eisini hev­ur verið frammi, er, at summar at­kvøð­ur telja meiri enn aðrar. Hetta virkar heilt óskiljandi. Um nóg nógv útj­avn­ing­ar­man­dat eru koma allir tingsessir at kosta nøkulunda tað sama í at­kvøðum.

Niðurstøða mín er tí tann, at um tingmannasamansetingin skal vera demokratisk, skulu all­ir partar av landinum tryggjast um­boð­an eins væl og flokkarnir fáa umboðan eftir síni at­kvøðustyrki. Sleppið tí ætl­an­u­num um eitt valdømi, har alt fer í stóra pott.

PS. Annars hevði eg í august 2005 eina grein um nøkulunda hetta sama evni. Greinin hevði heitið: “Lokalpolitikkur – val­døm­ir”. Um onkur hevur áhuga fyri henni, kann hon væl finnast aftur.