Grøn vælferð, sosialisma og onki ES

Carl Jóhan Jensen, Reykjavík

-----------------------------

Vinstri-grøni flokkurin ella Vinstri­hreyfingin grænt framboð, sum flokkurin eitur á íslendskum, er eitt av mongum úrslitum av skjótt aldarlongum rembingum á vinstraveinginum í íslendskum politikki. Borgarligi ella høgra­vongurin hevur, sum nevnt í grein­ini um Sjálfstæðisflokkinn, evnað at staðið saman um tann flokkin og hóast okkurt brotið av og á er klovnað frá, so hevur tað ikki ør­kymlað eindina nevnivert.

Á vinstraveinginum hevur spjað­ing hinvegin valdað tað mesta av tjúgundu øld. Flokkar og fylk­ing­ar, misvíðgongd avbrigdi av sosial­ismu, tóku seg upp og sigu niður aftur í gloymskuna í slíkum tali, at tú krevur at vera meira enn køn­ur í politisku søgu Íslands til at halda skil á teimum.

Í fýrsárunum og langt inn í hálv­femsárini vóru, umframt ymiskt ovurróttøkt smákras (trotskistar, maoistar o.s.frv) tríggir ymiskir flokkar vinstrumegin miðjuna í ís­lendskum politikki: AlÞýðu­flokk­ur (javnaðarflokkurin), AlÞýðu­bandalagið (sosialistaflokkurin) og Kvennalisti (kvinnulistin). Allir hesir flokkar lógu í alsamt harðari stríði við seg sjálvar og hinar vinstriflokkarnar, sum sjálv­andi styrkti miðjuna, Fram­sóknar­flokkinn, og ikki minst høgra­veingin Sjálfstæðisflokkinn.

Í 1998 tóku partar av AlÞýðu­bandalaginu, Kvennalisti og AlÞýðu­flokkurinn seg saman um at stovna ein nýggjan sosial­demo­kratiskan flokk: Samfylkinguna. Fleiri tingfólk hjá AlÞýðu­banda­laginu vóru tó illa foreint við hetta samstarvið og stovnaðu annan flokk Vinstri-hreyfinguna grænt framboð. Flokkurin stillaði fyrstu ferð upp til Altingsval í 1999.

Tær politisku áherðslurnar hjá flokkinum eru nøkulunda tær somu sum hjá øðrum norður­lendskum sosialistaflokkum, eitt Sosialistisk venstreparti í Noreg og Sosialistisk Folkeparti í Dan­mark, men flokkurin hevur eisini tikið upp fleiri av stevnumiðunum hjá teimum sokallaðu grønu flokk­unum í Evropa, eitt nú Die Grünen í Týsklandi.

Umhvørvi og stórídnaður

Blaðmaðurin hitti næstformannin í Vinstri-grøna flokkinum, Katrín Jakobsdóttir, á tingfloksskriv­stov­uni við Vonarstræti ein váta­slett­ingskaldan miðvikumorgun. Katrín er 30 ára gomul, hevur meistaraprógv í íslendskum. Hon hevur verið virkin í Vinstri-Grøna flokkinum síðani 2002 og er, sýnast flest at vera á einum máli um, millum áhugaverdastu nýkom­ingar í íslendskum politikki.

Blaðmaðurin legði fyri við at spyrja, hvørji mál flokkurin ser­liga leggur dent á í valstríðnum upp undir komandi Altingsval.

Katrín Jakobsdóttir: Um­hvørv­ið, sjálvandi. Tískil vilja vit eisini hava ein steðg í stórídnaðarút­bygg­ingina í landinum, ið ikki altíð er líka væl umhugsað. Tíbet­ur er líkt til, at nettupp umhvørvið, náttúruvernd og stórídnaður verða tey stóru málini í hesum val­stríð­num. Fyri smáum trimum vikum síðani var t.d. fólkaatkvøða í Hafna­firði um eina ætlan at víðka aluminiumsverksmiðjuna har. Meiriluti var ímóti ætlanini. Hetta hevur rættiliga fingið spurningin um stórídnaðin fram í ljósmálan. Ikki bara í Hafnarfirði, men eisini aðrastaðni um landið, eitt nú í Húsa­vík, verður dúgliga kjakast um aluminiumsverksmiðjur og stórídnað. Og tað er einki at taka seg aftur í, at vit, Vinstri-grønu, hava fingið viðstreym og fleiri og fleiri halda við okkum um um­hvørvið og náttúruvernd.

Tú sigur at tit vilja steðga á við stórídnaðarútbyggingini, men er slík útbygging ikki í roynd og veru til gagns fyri íslendska búskapin og íslendska samfelagið sum heild?

- Í fyrsta lagið er eingin náttúru­verndarskipan gjørd, eingin heild­arætlan er heldur um, hvussu ork­an skal nýtast, sum í umbúna er at framleiða. Tvørturímóti hevur lag­ið verið tað, at kemur onkur stór­fyritøka og sigur, hygg, vit ætla at byggja eina verksmiðju, men okk­um vantar orku, so flúgva myndug­leikarnir upp í vong og leypa út í stórar verkætlanir. Eins og t.d. á Eysturlandinum, tá ið farið varð undir at gera Kárahnjúka­byrg­ing­ina. Tann ætlanin fekk sera vána­lig ummæli frá serfrøðingum. Hetta var eitt dýrt og hartil ólaga­ligt tiltak, tí Kárahnjúkaverk­ætl­an­in var eitt stórt inntriv í eitt við­kvæmt umhvørvi. Kortini var farið gleiðbeint avstað. Uttan mál og mið. Vit halda hinvegin, at ein framtíðarætlan má vera tøk, áðrenn farið verður víðari. Vit siga sostatt ikki, at eingin alu­miniums­verksmiðja skal byggjast aftur. Vit halda bert, at nú eiga vit at steðga á eitt sindur og gera okkum hugmyndir um, hvat vit vilja í frameftir, um vit eiga at halda fram at byggja aluminiums­verksmiðjur óendaliga ella um vit skulu hugsa um aðrar ídnaðar­møgu­leikar eisini. Fyri okkara við­komandi leggja vit dent á, at hugsað eigur at vera betur um, hvat slag av orkuútbygging, ið farið verður undir. Kárahnjúka­byrgingin hevur sum sagt gjørt stórt rov í náttúruna og har er kom­in ein bládjúpur pollur innanfyri. Í staðin eiga loysnir at verða vald­ar, sum órógva náttúruna minst møguligt. Hinvegin er eisini ein búskaparlig vídd í hesum. Tann stórídnaðaruppbygging, sum fram er farin tey seinastu árini, hevur havt ovvøkstur við sær í sam­fe­lagnum. Virðisminkingin (infla­tion) hevur verið stór, eini 7-8 prosent um árið. Somuleiðis er rentustigið høgt, fólk rinda mill­um 15 og 25 prosent í rentu av brúkslánum (t.d. sokallaðum yvir­dráttarlánum, sum eru rættiliga van­lig í Íslandi). Og smáar fyri­tøkur t.d., tær fáa yvirhøvur bert stuttfreistað lán við høgari rentu. Tað er ikki óvanligt at slíkar fyri­tøkur mugu gjalda 15 prosent í rentu av lánum, við afturgjald­ingartíð upp á seks ár. Tað sigur seg sjálvt, at fólk aftrað seg við at fara undir vinnurakstur upp á slík kor, við so høgum fíggingar­kostn­aði. Nú er tíð upp á at finna ráð til at tálma ovvøksrinum, miðvíst royna at steðga virðisminkingini (inflation) og lækka rentuna.

Og tað gerst við at steðga stór­ídnaðaruppbyggingini?

- Stórídnaðarútbyggingin er, ið hvussu er, høvuðsatvoldin í, at búskapurin tembist út. Tað boðar heldur ikki frá góðum, at sam­felagið sum er rindar fyri alla væl­ferðarskipanina við skatti, sum ríkiskassin fær av ovvøkstri­num. Lønarskatturin er lækkaður, gam­aní, men stjórnin roknar við at fáa munaverdar inntøkur til tað al­menna ístaðin við at skattleggja ovvøksturin, t.e. við at áleggja nýtslugjøld av ymsum slag. Ilt er kortini at vita, hvussu hesi gjøldini fara ávirka. Tey kunnu líka skjótt minka um nýtsluna í samfelagnum og tað so nógv, at búskapurin, sum vit siga, lendir harðliga ella fær eitt bakkast. Væntast kann í øllum førum, at tað verða tung tøk hjá komandi stjórn, at halda skil á búskapinum, um ovvøkst­urin, ið nú er, bráðkólnar og inn­tøkurnar hjá ríkiskassanum av nýtslugjøldum minkar samsvar­andi, lønarskattin hava teir jú longu lækkað.

Vælferð og skattur

Eg skilji á lagnum, at umframt umhvørvið og náttúrvernd, seta tit vælferðina ovarlaga?

- Ja, tað gera vit. Vælferðin er eitt hjartamál og vit hava ampa av tí ójavna, sum er í samfelagnum. Hann bara stendur við og veksur. Stórbroytingar eru sum kunnugt hendar í íslendska samfelagnum tey seinnu árini. Summi eru vorð­in steinrík. Onnur eru við sviðu­soð. Vit hava t.d. funnist at skatta­broyt­ingunum hjá sitandi stjórn. Hesar broytingarnar hava gjørt, at tey, sum eru lakast fyri, framhald­andi rinda sama skatt, meðan tey ríku afturímóti rinda minni í skatti. Tak eitt nú, hvussu fíggjar­ognarvinningur (t.e. rentuinntøkur, virðisbrævaágóði o.s.fr.) verður skattaður. Skattur av slíkum vinn­ingi er sum er 10 prosent. Ein ávís­ur partur fólkinum, nógv tann ríkasti, hevur burturav inntøkur av fíggjarogn. Hesin samfelags­bólk­urin rindar sostatt bara hesi 10 prosent í skatti og einki meira, heldur ikki kommunuskatt, meðan avlamisfólk noyðast at gjalda 37 prosent av pensjónini hjá sær.

Er tó ikki eitt sokallað skatt­loysis­mark, sum ger at láglønt bert rinda skatt av einum upp á seg lítlum parti av sínum inntøk­um?

- Jú, men skattloysismarkið er 70.000 ísl. kr.um mánaðin og er ikki hækkað í hesum valskeiðinum. Nú skattloysismarkið hækkast upp í 120.000 til 150.000 ísl. kr., men tað er enn undir láginn­tøku­markinum, so bæði eldri og avlam­is­fólk t.d. verða framhaldandi skattað av sínum inntøkum.

Fátækt og tannheilsa

Men er vælferðin ikki á rímiliga høgum stigi í Íslandi kortini, sam­mett við onnur lond her um vegir?

- Ein kanning, sum varð al­manna­­kunngjørd herfyri vísir, at nøkur túsund børn í Íslandi mugu metast at vera fátæk.

Hvat meinar tú við fátæk?

- Eg meini við børn úr heimum, ið hava inntøkur, sum eru undir einum tilskilaðum fátæktarmarki. Hesi børn luttaka ikki í frítíðar­virksemi, av tí at tað kostar, men hvaðna verri er, at mong børn ikki fáa líkinda tannrøkt, tí ráðini ikki eru til tað. Vinstri-grøni flokkurin hevur skotið upp, at tannlækna­viðgerð verður ókeypis fyri børn og ung eins og hon var heilt fram til 1998, tá ið skipanin varð av­tik­in. Av kappingarávum. Ókeyp­is tann­læknaviðgerð fyri børn og ung samsvaraði ikki við kapp­ing­arlóggávuna. Avleiðingin er, at tannheilsan hjá børnum og ungum nú liggur í koli. Hetta eru greiðar ábendingarnar, at mismun­urin veksur.

Útlendingar og innflytarakjak

Nú hevur Frjálslyndi flokkurin (Frælslynti flokkurin) tikið útlend­ingaspurningin upp í valstríðnum og vil eftir øllum at døma fáa tiltøk framd til at avmarka talið av íslendingum, sum koma til Íslands. Hvat siga tit um tað?

- Slíkum taka vit sjálvandi als ikki undir við. Teir standa nú eisini eitt sindur einsamallir við sínum sjónarmiðum. Fyri okkara part hava vit lítlan hug, álvaratos, at leggja okkum út í eitt kjak, sum skilliga ber brá av rasismu. Eftir okkara tykki ræður um at taka væl ímóti teimum, ið koma higar. Tak stórídnaðaruppbyggingina. Nógv­ir útlendingar eru komnir higar at arbeiða í sambandi við hana. Innflytarar hava t.d. bygt Kárahnjúka-byrgingina. Vit íslend­ingar hava sjálv skapað ein eftir­spurning eftir arbeiðsmegi í øllum vinnugreinum, tí ber ikki annað til enn at taka væl ímóti teimum, sum leita sær higar at arbeiða. Kortini hevur svíkur verið í nógva­staðni. Eitt nú hava innflytarar ikki fingið nóg góða undirvísing í íslendskum. Í øðrum norðurlond­um t.d. Svøríki og Danmark fáa innflytarar tilboð um 2000 undir­vísingartímar í ávikavist svensk­um og donskum, her fáa teir 150 tímar í íslendskum. Og so gevur fólk ilt av sær og klaga um, at av­greiðslufólk í handlum og á mat­stovum ikki duga nóg væl íslendskt.

Men útlendingar, sum koma higar, dvølja helst ikki longur enn teir hava arbeiði?

- Tað er ymiskt. Tey, sum komu at arbeiða á Kárahnjúkum t.d., tey verða eyðvitað ikki verandi. Men tey eru nú mong, ið setast niður her í longri tíðarskeið, eitt nú fólk, sum fær arbeiði í tænastu­vinnu her í høvuðsstaðarøkinum.

Hava myndugleikarnir nakran politikk á útlendingaøkinum yvir­høvur?

- EBS-sáttmálin ásetur, at fólk frítt kann flyta millum ES og EBS-lond. Serliga eru nógvir pól­lendingar komnir higar undanfarin ár, men eisini fólk úr øðrum ES-londum. Reglur eru sjálvandi í gildi um hesi viðurskiftini, tær eru ásettar í sambandi við EBS-sáttmálan, men útlendingar hava kortini ikki altíð fingið ta móttøku her, sum teir áttu, og lítið hevur verið hugsað um, hvussu tey kunnu laga seg til íslendsk viður­skifti. Stjórnin legði herfyri fram ein politikk á økinum, men hann var ikki betur útgreindur enn so, at hann lættliga rúmdist einari blað­síðu. Hinvegin er eitt Aljóða­hús her í Reykjavík, sum tað al­menna stendur fyri. Hagar kunnu innflytarar fara at biðja um hjálp og vegleiðing. Hetta tiltakið hevur roynst væl. Vit í Vinstri-grøna flokkinum hava lagt fleiri uppskot fram á ting um ábøtur eitt nú viðvíkjandi móttøku og mál­undirvísing. Vit hava eisini mælt til, at fólk, sum kemur til landið við ávísari útbúgving (t.d. sum hand­verkarar, maskinmeistarar el. a.) kann taka sonevnt javngildis­prógv og fáa útbúgving sína metna. Sum nú er vera útlendskar útbúgvingar oftani als ikki góð­tiknar.

ES og Ísland

Frá útlendingum til ES-spurn­ing­in. Eru tit heilt ímóti at taka upp samráðingar við ES um íslendskan limaskap?

- Vit halda ikki at tíðin er búgv­in at fara undir slíkar samráðingar. Evropa-nevndin, sum forsætisráð­harrin setti í 2004 og eg sjálv sæt í, læt eina frágreiðing úr hondum herfyri. Í nevndini komu vit til ta niðurstøðu, at íslendingar høvdu nógvar, enn ónýttar møguleikar at økja um samskifti við og røkja síni áhugamál betur í mun til ES, uttan endiliga at noyðast uppí sam­veldið. Um ES-málið er semja mill­um okkum í Vinstri-grøna flokki­num og Sjálfstæðisflokkinn. Helst einasta mál, sum vit hava funnið fulla semju um við tann flokkin. Einasti flokkur, ið bartút segði, at hann er fyri íslendskum ES-limaskapi er Samfylkingin. Hinir báðir flokkarnir, Framsóknar­flokkurinn og Frjálslyndi flokk­urinn, drógu eitt sindur á bæði, hildu tað ikki vera ráðiligt fara upp í sum er, men vildu líkasum hava hetta opið.

Hvørjar eru høvuðsgrund­gevingar hjá tykkum fyri at vera ímóti ES-limaskapi?

- Tær eru tvíbýttar. Øðrumegin er tað Evropasamaveldið per se, ivin um hvussu væl samveldið í royndum virkar fólkaræðisliga. Ávirkan okkara, gjørdist Ísland limur, hevði verið fimm tingmenn í einum tingi við sjeyhundrað lim­um. Hóast vit høvdu samstarvað við onnur norðurlond í politiskum bólkum, so hevði ávirkan okkara verður lítil sum eingin fólka­ræðis­liga. Bygnaðurin í samveldinum er heldur ikki serliga demo­krat­iskur.

Við øðrum tann partvísi full­veldis­missurin, sum limaskapur hevði havt við sær, vigar ikki upp­ímóti fyrimununum?

- Nei. Men vil ein meiriluti hin­vegin lata fullveldi frá sær til Brússel, so er tað sum so í lagi, men fyrr enn ikki noyðast fólk at gera sær greitt, hvat tað merkir at lata fullveldi av hendi. Harafturat er heldur ikki komið rættiliga í ljós enn, hvørjar partar samveldið fer at taka fyri seg í framtíðini. Stjórnarskipanin, sum var feld fyri smáum tveimum árum síðani, legði upp til eitt nógv tættari samband millum londini enn tað, sum nú er, og hevði uttan iva gjørt samveldið líkari einum ríki enn einum felagskapi av ríkjum. Og hatta er ein gongd, sum ikki hugar okkum.

Tú segði grundgevingar verða í tveimum. Hvørjar eru hinar?

- Tær víkja fyrst og fremst at fiskivinnuni. Nógv kjak hevur verið um fiskivinnuna í sambandi við ES-spurningin. Men greitt er í fyrsta lagi, at gjørdist Ísland lim­ur, høvdu íslendingar noyðst at fylgt felags fiskivinnupolitikki­num hjá ES. Í øðrum lagi er eingin trygd fyri, at íslendingar høvdu sloppið at veitt einsamallir í íslendskum sjógvi. Tað stendur til ES-nevndina at áseta kvotur í hvørjum føri. Íslendingar hava eyðvitað søgulig rættindi og høvdu tískil kanska fingið bróður­partin av kvotunum við Ísland. Men kortini. Í triðja lagi eru tað hesir stovnarnir, sum ferðast ímill­um, svartkjaftur t.d., og har høvdu vit, viðvíkjandi teimum stovnun­um, verið bundin á bás av felags fiskivinnupolitikkinum bæði so og so.

Harafturat koma so aðrar av­markingar, eitt nú tann at vit ikki longur høvdu kunnað gjørt fríhandilssáttmálar við onnur lond eins og teir, ið vit nú hava gjørt við Kina og USA og onnur lond.

Men tá ið tú sigur, at tíðin ikki er búgvin nú til at taka upp sam­ráðingar um ES-limaskap, liggur so í tí, at flokkur tykkara ikki úti­hýsir heilt, at ES-limaskapur kann vera ein møguleiki í framtíðini?

- Tað ber sjálvandi ikki til at útihýsa tí heldur enn øðrum fyri alla framtíð. Einki bendir hinvegin á, at nakað víðari hendir í hasum spurninginum í komandi val­skeiði. ES hevur heldur ikki verið nógv frammi í orðaskiftinum, síð­ani valstríðið byrjaði. Sjálv havi eg eisini ansað eftir, at áhugin fyri evninum er lítil sum eingin mill­um fólk. Á almennum fundum verður so at siga ikki spurt um ES. Vanlig fólk hugsa fyrst og fremst um vælferðina og gerandis­kor síni. Og stúra annars fyri um­hvørvi og náttúru.