Vetrardagar og annars, tá ið ófýsiligt var uttandura, høvdu vit sama spælið inni í roykstovuni, tí roykstova var í Sandagerði eins og køkur. Tað var ein gomul, føroysk roykstova, sum hon eigur at vera, bróst og bitar vóru sótgingin frá teirri tíð, tá tey dag og dagliga hirdu eld á grúgvuni, gamal fýrstaður var eisini, og uppi yvir hekk ímpotturin enn í skerðingi, og á moldgólvinum vóru enn bæði stabbar og krakkar. Men rættuliga var hon tó ikki roykstova kortini, alt var mest sum deydligt harinni. Betri kann eg ikki lýsa hetta enn at siga, at vit tosaðu altíð heima um at fara uttar í roykstovuna, meðani grannfólkini, Mass Berg og Julianna, altíð fóru innar í roykstovuna. Okkara roykstova lá har í øllum góðum, men tó mest sum útskotin í húsinum. Aldri var kykt á fýrstaðinum, uttan tá genturnar ætlaðu at kóka sær ræst kjøt ella ræstan fisk, tí at sovorðið roykilsi torgaði mamma ikki í køkinum.
Men heilt lá hon tó ikki fyri eitt eiti, tí at hon var spælirúmið hjá mær og tí minnist eg hana eins væl og roykstovuna hjá Massi, har eg kom hvønn dag og sá eldin lýsa og mangan fekk mær ein góðan drýl og ein turran seið. Har inni høvdu Lena og eg sama spælið sum niðri á sandinum, bara at bekkirnir í bátinum ikki vóru steinar, men krakkar, men har inni spældi eg eisini einsamallur, og tað kundi ofta vera so stuttligt. Eg átti ein lítlan holbát, og pápi átti ein størri borðbát, sum eg kundi læna við hvørt, tá ið eg lovaði ikki at vera óskoytin. So spældi eg mær við báðar bátar. Roykstovugólvið var Høvdasund, annar báturin var Sigmundar og annar Tróndar. Sigmundur sigldi fram við hinum og høgdi spennið, so at Tróndar bátur hvølvdist, og Tróndur fór út fyir borð - hann var ein lítil pinnur. Men eg var aldri so miskunnsamur sum Sigmundur á sinni, eg skildi hann við høvdið. Altíð helt eg Sigmund tann dagin hava verið eins býttan og Dávid, tá ið hann hevði havt í hond at drepa Savl.
At eg altíð spældi, at eg var Sigmundur og bardist við Trónd, var pápi atvoldin í. Honum dámdi ofta seinnapartin at fara og reika eitt sindur í Havnardali, har hann kundi vera einsamallur, og ofta tók hann meg við. Og meðan vit so gingu, segði hann mær frá søgum, frá Flokksmonnum og illu Beintu í Miðvági og Eiriksboða og frá Vágardreinginum, ið tók gívrastakkin, men mest segði hann mær frá Sigmundi og Tróndi, og einki spældi eg heldur enn, at eg var Sigmundur. Mong ár seinni, tá ið vit vóru á ferð í Danmørk, segði pápi eina ferð við meg okkurt sovorðið sum, at hann hevði lítið ansað eftir tá á døgum, at hann hevði sjálvur lagt kærleikan til Føroya so djúpt niður í meg, sum hann gjørdi á hasum ferðunum bæði í Føroyum og síðani í Danmørk, »men,« legði hann afturat, »sum eg sjálvur hevði sett mær fyri at vera Føroyingum ein Føroyingur og Donskum ein Danskari, so vildi eg eisini, at tú skuldi kenna tað land, har sum tú vart føddur!«
Sum eg nú sat har á steininum og hugdi upp á mylnuspælið, sum eg aldri mátti nærkast, rann mær í huga eitt vakurt summar, tá ið eg næstan hvønn dag spældi, at eg var hin navnframi oyggjaskeggin. Í grannhúsinum hjá Massi var hetta summarið ein genta og vitjaði, sum æt Sára; síðani giftist hon til Viðareiðis og doyði ung. Vit vóru javnaldrar, og ikki var sørt, at eg eitt sindur legði hug at henni. Vit spældi sera væl sam. Eg var Sigmundur, hon Túrið Sigmundarkona, og ein stórur steinur í garðinum, har sum grind var sett millum mylluna og grótgarðin var Tróndur, og myllan sjálv var borg okkara í Dímun. Bæði ísenn vardu vit borgina og díktu sum best steinin - eina tíð við greinum úr havanum, síðani við hømiliuleggjum, sum minni sviðu í hendurnar. Nú var Tróndur við yvirlutan, og meðani Sára var standandi og díkti, leyp eg oman, fór úr teimum donsku skónum, sum ikki toldu sjógv, leyp á berum skóleistum frá einum steini oman á sjógv, so at vatnið rakk upp um øklarnar og legði meg fram eftir rommum á ein stein eitt sindur uttarlaga og svam har, so frætt og so leingi, eg orkaði, meðan megineinkjan vardi borgina. Tá ið hon so ikki tímdi meir, fóru vit innan í roykstovuna hjá Massi og hjálptust at fjálga um lítla Leiv Øssursson, dukku hennara. Tað var fyrsta barnasorgin, eg minnist til, tá ið Sára fór norður aftur; eg royndi at fáa dóttur Fýsukasar at avloysa, men hon skildi einki av tí og stóð bara og bíndi.
Ikki veit eg, hvussu leingi eg sat har og læt barnadagarnar glíða fram fyri sjón, men á sinni reistist eg, fór at taka í klinkubandið hjá Jógvani - eingin heima - eg fór so upp á gjøt niðan í Havnardal. Eisini har var leingi alt heimligt og kent. Har hevði eg gingið við Jógvani smádrongur at savna lesull heim til teirra. Nøvnini á hvørjum plássi hevði eg gloymt, men landslagið mintist eg á aftur, og tað var sjáldsamt, sum hetta landslagið ríndi við sál mína. dri havi eg fyrr ella seinri upplivað sovorðið, men bágið verður at siga tað so, at onnur duga á at skyna. Eg havi staðið, har sum norðursjógvurin grammur brýtur inn á Jútlands høgu sandklittar, og í teimum norsku fjørðum, har vatnið er kvirt og alt innibyrgt av óføra høgum og kavataktum fjøllum. Eg havi staðið við tey stóru vøtn í Svøríki, har bjørkaviðurin speglar seg niður í vatnið vakrar sólskinsdagar ella í Týsklandi og Belgiu hugt út yvir ovurstórar nálaskógir, eg havi sæð snjófjøllini í Schweiz og Miðalhavsins bláu bylgjur, og allastaðni hevur landslagið rinið soleiðis við meg, at eg noyddist at hugsa: »Hvat er hetta tó frálíka vakurt: - alt stórtøkið hvørt á sín hátt.« Men í Havnardali varð øðrvísi. Har kendist ikki ovurhonds vakurt, men bara so heimligt. Øllum hinum kundi eg fara frá aftur við turrum tárum, men har kundi eg einki annað enn at fara longur framá í heilum. Har kendi eg tann dagin, hvussu rámandi Símun av Skarði hevði lýst hesa føðilandskensluna, tá ið hann segði: »Tú tekur meg at tær so tætt í tín favn!« Føðilandið er sum ein mamma, ið dregur barnið til sín, so at aftran er ikki møguligt, og um brnið kemur langt burtur frá henni, so hevur hon tó somu dragandi megi.
So langt fór eg, at eg ikki kendi meir, og fór so aftur oman í Sandagerði. Men tá ið eg náddi brúnna, har eg so ofta smádrongur hevði gingið yvir um, fór eg hinumegin ánna og ætlaði mær at finna ein stóran stein, har eg hevði verið vanur at sita saman við mammu og bíða eftir pápa, tá ið han verið í Kirkjubø. Eg hugsi, at eg fann aftur á steinin - í hvussu er har í nánd. Nú hendi nakað sjáldsamt.
Í áðni hevði runnið mær týður til alt, eg hevði sæð. Men sum eg sat har, var tað sum alt fyri eitt kuldin kom í meg, og eg fór at nøtra og piprast í øllum kroppinum. Hetta varaði bert eitt lítið bil, men mær varð tó dátt við, og nú var tað sum alt var uttan fyri sjón mína, alt var vorðið undarliga myrkt, og steinarnir glógvaðu sum stór ónd eygu, ið stardu upp á meg. Sólin ehvði goymt seg aftan fyri skýggj, og eitt lítið lot kendist, men sovorðið skuldi tó ikki fingið vaksnan drong at rista og hvøkka við. Okkurt mundi vera undir. Ikki vardi eg tá, at ein útlendskur vísindamaður, Sigmundur Freud, hevur gjørt okkum grein á sovorðnum og sagt frá, at sovorðið kemur av einumhvørjum, sum vit hava upplivað á sinni, men ikki hugsa um meir. Men kortini fór eg at hugsa um, at tað mundi vera okkurt frá fornum døgum, sum eg hevði gloymt, men sum tó rein við meg enn, tó at eg ikki visti av tí, og eg fór at hugsa um, hvørjum eg hevði gingið saman við her úti.
Ein var Niels úr Kirkjubø. Hann kom ofta inn á gólvið hjá okkum, og mær dámdi hann sera væl, tó at summi søgdu hann vera ikki rættsiktaðan. Tá ið hann hevði fingið sær ein bita ella ein kaffimunn, fór hann at syngja og at dansa púra einsamallur á gólvinum. Eg helt hann var avgamlan. Í hvussu er, mundi hann hava verið húskallur hjá Pram-Gad presti, tí hann segði mær frá, at bæði hann og konan vóru so óføra fitt og fólkalig. Konan vav ikki lítið, og tað dámdi einki teimum fínu frúunum í Havnini, sum hildu, at ein prestakona átti helst at sita upp á stas, og enn minni dámdi teimum, at tey bæði fóru á gólv, tá ið góður føroyskur dansur var. Men so yrkti prestur ein tátt um hetta sama, og hann sang Niels, so at í dundi: »Kom alle mine Piger o kommer nu og kom, og svinger i Dansen jer lystelig om!« Men so dugdi hann eisini ein annan song, sum gjørdi, at eg helt hann hava verið skipsmann á ungum døgum hjá Tordenskjold. Mamma hevði sagt mær, at eina ferðina hevði Tordenskjold bert einans mannin eftir, og hann græt, og so rann fram fyri meg, at hesin sami maðurin hevði verið Nies, tí at so livandi var hann uppi í, tá ið hann sang: »Holmens faste Stok«, at hann mundi ivaleyst hava verið á døgum, tá ið Tordenskjold livdi. Við honum hevði eg verið her av og á, men ikki mintist eg aftur á nakað, sum kundi gjørt meg ræddan, frá teimum løtum, eg hevði ferðast her saman við honum.
Men nú ranntað fram fyri meg. Tað var ein gomul genta, sum næstan hvønn tann einasta dag hevði fylgt hagar út. Rakul æt hon, og hon ferðaðist hvønn dag millum Havnar og Kirkjubøar við vørum til bóndans. Eg visti so dánt, nær hon og hin gamli, hvíti klyvjarhestur vóru væntandi, og á fjóstekjuni njósnaðist eg eftir, nær tey mundu fara at koma undan, og um ikki so var, at bátar vóru væntandi eisini, rann eg alt í einum ímóti teimum og fylgdi teimum eitt sindur á leið. Bæði vóru gomul; tá ið eg hugdi upp á hennara langleitta og rukkuta andlit undir turriklæðnum, hugsaði eg ofta um, annaðhvørt hon ella rossið var eldri. Onnur søgdu hana hava heldur seinført gongulag, men eg mátti næstan renna, um eg vildi fylgja við, og var skjótt útlúgvaður. So setti hon meg upp at ríða millum klakka, og um so mamma kom at síggja meg, var eg erpin. Ofta var hon fámælt, við hvørt meira mælsk, og so hevði hon mangt at siga frá. Hon visti um alt, sum búði úti í haganum, um álvar og risar, dvørgar og huldufólk, og ikki segði hon frá sum fólk flest, ið ikki trýr sjálvt, at sovorðið er; hon hevði mangan sæð at hon sjálvt hevði verið ein huldugenta, sum huldufólkið hevði lagt út á vøll, tá ið tað hevði tikið eitt mansbarn til sín, og sera syrgin var hon, at hon kanska aldri slapp við inn í himin, tá ið hon andaðist, men skuldi koma aftur til huldfólkið í Reyninum. Tá ið hon segði frá øllum hesum forna, sum longu tá var farið at leggjast á deyðastráð, so livnaði tað upp aftur, og ofta helt eg meg sjálvan síggja okkurt løgið, tá ið eg fór heim aftur einsamallur. Einki segði hon tó, tí at hon ætlaði at ræða óvitadreingin, tí øllum trúði hon sjálv, og hon lærdi meg, hvussu eg kundi vara meg; eg skuldi helst lesa faðirvár og signa meg, og um eg ikki mintist á faðirvár, skuldi eg bara nevna Jesu navn. Tað var eitt sindur øðrvísi, enn sagt er í søgubókum okkara; men í roynd og veru var tað ein góð kristilig prædika, sum hin gamla pátrúna Rakul hevði. Eitt barnsligt faðirvár av innstum hjarta rekur verri fananskap burtur frá okkum enn bæði álvar og huldufólk. Nú hon liggur undir moldum og vónandi hevur fingið betri heim enn huldufjallið, eri eg í áminningini eins góður við hana og eg var, tá ið vit fylgdust við Sandánna. Ræddi hon meg eitt sindur, so gav hon mær tó góðan lærdóm.
Men eitt var afturat, sum eg var bangin fyri har úti, og eina ferð hevði eg orðað við hana um hetta sama, men hon skildi púra einki av tí, og tað, sum eg ræddist fyri, var at møta Tróndi gamla. Ofta kom eg í Sorenskrivarahúsini, - konan var systkinabarn pápa, - tá ið embætismenninir komu saman til veitslu. Tað var altíð stuttligt. Lítið skildi eg av tí, sum sagt var. Tað var sum ein óskrivað skipan teirra ámillum, at ikki skuldi tosast um fólk og helst ikki um føroysk viðurskifti - einki slatur skuldi koma burturúr. Teir tosaðu um heimland sítt, um mentunarlívið, yrking, sjónleikir og ymist sovorðið, sum eg ikki dugdi at skyna á. Men tó var stuttligt. Eg lá undir skriviborðinum hjá sorinskrivaranum og spældi mær, at eg var ein ræðuligur varðhundur. Tá ið tey eldru komu framvið, fór eg út og goyði og beit. Hinum lítla, fína amtmanni dámdi ikki rættuliga hetta. So blíður hann var, vildi hann, at børn skuldu vera góð og still. Men hinum tókti synd í barninum, og teir gjørdu so væl at hvøkka við, tá ið hundurin var illur. Lítið ansaði eg eftir, hvat tey høvdu á lofti, men eina ferð hevur tað tó verið føroysk viðurskifti, tí eg minnist, at ein segði okkurt sum, at Tróndur í Gøtu livdi enn í Kirkjubø. Meira skildi eg ikki; men mær var dátt við, tá ið eg hoyrdi hetta. Mundi tað vera satt? Pápi hevði sagt mær, at Sigmundur var bæði deyður og grivin, men aldri hevði eg frætt, at Tróndur var deyður, og tey róptu hann jú eisini »gamla,« og meðani tey eldru longu vóru farin at tosa um onnur evni, rópti eg alt í einum, sum eg síðani fekk at vita: »Livir Tróndur enn í Kirkjubø?« Tey eldru kávaðu sum skjótast útyvir; men eg kundi ikki gloyma hetta. Og so ein dagin eg eri við pápa uppi við hæddarmerkið, hermenninir høvdu sett upp, sigur hann: »Hygg, hvussu alt liggur óskert, sum tað hevur ligið í túsund av árum. Tú kundi næstan trúð, at tú her úti ein dagin kundi sæð Trónd koma reikandi!« So var eg vísur í. Eisini pápi helt, at vit kundu møta honum her, og síðani ræddist eg. Aldri hevði eg hoyrt tey vøkru orðini: »Gev teimum Tróndar skarpa vit, men Sigmunds bjarta hjartalit.« Í eygum mínum var Tróndur bara blótmaðurin, gandakallurin, kristnifíggindin.
