Tað var at læra at lesa, skriva, rokna og at læra bíbliusøgu. Náttúruvísindi høvdu ikki innivist í skúlanum, tað var nakað, sum børnini lærdu heima við hús, alt eftir tørvi. Væntað varð, at børnini høvdu somu lívsleið sum foreldrini, og tí kundu læra tað praktiska frá teimum. Sostatt var stórur munur á, hvat einstaka barnið lærdi, umframt hvat teimum var í boði. Nógv er broytt; ella er tað?
Erla Olsen
PhD, lektari í lívfrøði og náttúrulærufrøði, Námsvísindadeildin, Fróðskaparsetur Føroya
Um vit fara nóg langt aftur í tíðina, so var endamálið við skúlanum at tryggja, at landsins borgarar vóru rætttrúgvandi, dugdu at lesa danskt, at lesa guðs orð (1), og at vera góðir samfelagsborgarar (2). Fram til 1804 var tað í Føroyum mest heimaundirvísing, sum fór fram, har prestur var høvuðsálitið og -eftirlitið, og har tey serliga lærdu bíbliusøgu og katekismus (1). Nakrar royndir at stovna skúlar á bygd vórðu gjørdar, men fingust ikki at rigga, tó at Latínskúli og "Danskur skúli" vóru í Tórshavn, men við ivasomum populariteti (1) - vit síggja m.a., at Begstrup læt upp aftur "Danska skúla" í 1806 (2).
Hetta var tó helst ikki so nógv øðrvísi enn aðrastaðni, har danskir myndugleikar stóðu fyri, men tey tiltøk, sum danir royndu at seta í verk í Danmark, riggaðu ikki til viðurskiftini í hjálondunum, og tí hildu vit fram munandi longur við ferðalærarum, bæði í Føroyum og í Íslandi, enn danir gjørdu.
Eitt dømi um ferðalærara er lýst í teksti hjá Andrias Højgaard (3): Í 1812 byrjar ein íslendskur studentur, Tórður Thorsteinsson at halda skúla í øllum bygdum í Suðuroy. Hvør maður, ið átti eina hálvmørk í jørð bant seg til at geva honum kost og innivist ein dag um árið. Harumframt fekk hann nakað av peningi í løn.
##med2##
Undirvísingarskylda og læraraskúli
Í Føroyum var ikki semja um, hvussu viðurskiftini skuldu skipast. Fyrst eydnaðist at fáa semju um at stovna realskúla (í 1861) og fastan "almueskole" í Tórshavn, meðan bygdirnar máttu bíða. Harvið vóru tað í veruleikanum foreldur og staðbundi presturin, sum høvdu ábyrgdina av lærdóminum hjá børnum á bygd fram til 1872, tá vit fingu eina veruliga skúlalóg fyri undirvísing (2), sum hevði við sær undirvísingarskyldu.
Ásannað var tó, at áðrenn undirvísingarskyldan varð sett í verk, var neyðugt at fara undir at útbúgva lærarar, sum kundu átaka sær at undirvísa (3).
Í fyrireikingunum til undirvísingarskyldu var Føroya Læraraskúli stovnaður í 1870, og teir fyrstu lærararnir, sum tóku alla útbúgvingina, fingu prógv í 1872 (1).
Í tíðini upp til ár 1900 koma 12 flokkar út sum lærarar, og í meðal eru 6 nýggir lærarar fyri hvønn flokkin, so nú vóru møguleikarnir fyri regluligum skúlahaldi kring bygdirnar munandi bøttir (3).
##med3##
Kvinnuligi skúlin
Í 1884 fingu kvinnur loyvi til at koma inn á Læraraskúlan, og eydnaðist hetta so væl, at í 1887 tóku 5 kvinnur og 1 maður læraraprógv (3).
Hóast kvinnur longu tíðliga fingu møguleika at gerast lærarar, so gekk ein heil øld áðrenn ein sjónlig broyting hendi, og konufólk í størri mun enn menn tóku læraraprógv. Í Føroyum hendi hetta í 1980'unum, meðan í Danmark hendi hetta longu í 1960'unum. Hetta var eitt rák, sum sást eisini í hinum norðurlondunum. Meðan ikki so nógv varð sagt um avbjóðingar av, at lærarin var maður, so tók seg í 1980'unum upp eitt kjak um kvinnuliga skúlan, og neiligu ávirkanina á serliga dreingirnar. Í sama tíðarskeiði broyttist námsfrøðin eisini munandi, har skúlin vendi sær meira til børnini og var meira menniskjansligur, og flutti seg frá hugsanini, at skúlin bert snúði seg um at miðla vitan (2).
Kjakið fór eisini inn á kynsbýttar flokkar, har víst varð á, at áhugamálini hjá gentum og dreingjum vóru sera ymisk, og at undirvísingin tí eisini mátti leggjast ymist til rættis til hvørt kynið. Serliga innan náttúruvísindi hevur tað víst seg at vera sera stórur munur á motivatiónini og áhuganum hjá kynunum, og hetta sæst aftur í úrtøkuni hjá næmingunum, har dreingirnir ofta standa seg munandi betur enn genturnar. Um vit sum samfelag ikki megna at broyta gongdini við minkandi áhuga hjá gentum fyri náttúruvísindum, so fer avbjóðingin við vantandi áhuga hjá gentum fyri náttúruvísindum at vera størri fyri hvørt ættarlið, um ikki tað aftur fæst ein javnvág í lutfallinum millum menn og kvinnur í lærarahópinum.
Fram til 1935 var talið av kvinnum og monnum, sum fingu læraraprógv, rættiliga javnt. Síðan 1984 hevur talið av kvinnum verið størri enn talið av monnum.
Samfelagið stýrir skúla og læraraútbúgving
Í tí søguliga tilfarinum, sum er grundarlagið undir hesi grein, er heilt greitt, at tað var samfelagið, sum setti út í kortið, hvussu skúlin skuldi vera, og út frá tí, hvussu læraraútbúgvingin skuldi vera. Tá læraraútbúgvingin varð fyrireikað, var nágreinað rættiliga væl, hvussu undirvísingin skuldi fara fram, og hvørjar bøkur skuldu brúkast. Eisini var, í 1871, staðfest, at "deyð" uttanatlæra ikki hevur nakað endamál. Heldur skuldi brúkast "kateketiski undirvísingarhátturin", sum snýr seg um at spyrja og fáa svar.
Hetta er í góðum samsvari við tær rembingar, sum vóru í 19. øld í Evropu, har lívligt kjak var um ymsar undirvísingarhættir. Floksundirvísing var vorðin meginregla, og hugleiðingar um førleikarnar hjá einstaka barninum vóru viðgjørdir, har t.d. Pestalozzi var komin við nýggjum ástøði, grundað á Émilie hjá Jean-Jaques Rousseau. Pestalozzi mælti til at undirvísingin mátti leggja seg eftir undanførleikanum hjá børnunum, at dentur skuldi leggjast á bólkin heldur enn framberingina hjá einstaka barninum, og at undirvísingarhættirnir skuldu umfata aktivitetir, so sum tekning, skriving, sang, fimleik, evning, innsavnan, gera kort og fara útferðir (2).
Við hesum nýggja rákinum, sum eisini kom til Danmarkar um aldarskiftið 1800-1900, var aðalhugsanin, at barnið skuldi læra at læra, og ikki fáa áfylt vitan. Grundhugsanin í nýggja námsfrøðiliga rákinum var, at heimurin broyttist so skjótt, og tí vóru førleikarnir, sjálv at seta seg inn í nýggj evni og nýggjar møguleikar, týdningarmiklari enn at leggja seg eftir frammanundan útvaldari vitan (2).
Munur á barnaskúla og framhaldsskúla
Sum heild kann sigast, at hesar rembingar snúgva seg um læruna í barnaskúlanum. Hægri útbúgving tá var t.d. realskúlin, og her arbeiddu lærarar, sum bæði undirvístu framhaldsnæmingum og læraraskúlalesandi. Lærarar við útbúgving frá læraraskúlanum høvdu ikki førleika at undirvísa í millumskúlanum. Í 1930 var í Danmark roynt at bøta um læraraútbúgvingina, m.a. við at leingja hana til 4 ár, men framvegis kundu lærarar ikki undirvísa í millumskúlanum (2). Ein av broytingunum var, at linjufak vórðu sett í gildi. Tilsvarandi broyting varð sett í verk í Føroyum í 1938 (4).
Fyri at lærarar skuldu kunna undirvísa í realskúlanum og í 8. og 9. flokki mátti læraraútbúgvingin akademiserast, og upptøkan mátti grundast á lesandi við studentaprógvi. Hetta bleiv veruleiki í Danmark í 1966, tá linjufakini eisini vórðu styrkt, samstundis sum undirvísingarlæra bleiv ein nýggj lærugrein í læraraútbúgvingini (2). Ikki fyrr enn í 1976 bleiv studentsprógv eitt krav í Føroyum fyri at verða tikin upp til læraraútbúgvingina, samstundis sum størri dentur varð lagdur á sálarfrøðilig og námsfrøðilig fak (1).
Framvegis eru læraraútbúgvingarnar bæði í Føroyum og Danmark grundaðar á linjufak. Eitt kjak, sum føroyski skúlin ikki enn hevur tikið, er um rættin hjá børnum at hava lærarar, sum hava eina nøktandi og ítøkiliga vitan um tey evni, teir undirvísa í, sum til dømis linjufak. Hetta kjakið er druknað í politiskum orðadrátti um samanlegging av skúlaøkjum, og rættin at varðveita smáu bygdaskúlarnar.
Munur á skúlum á bygd og í bý
Í Føroyum hava vit upprunaliga havt bygdarskúlar, tó at Real- og millumskúli hevur verið í Havn síðan 1861. Tá Læraraskúlin í 1870 varð settur á stovn, var endamálið at útbúgva lærarar til bygdarskúlar, sum tá var ein útbúgving á lægri støði enn tann útbúgving sum kravdist fyri at undirvísa í býarskúlum.
Tað er minni enn ein øld síðan, ella í 1930-árunum, at náttúrufak og náttúrusøga komu inn um skúlagátt. Eftir seinna heimsbardaga var greitt, at neyðugt var við broytingum, og serliga innan náttúruvísindaligu fakøkini var neyðugt, at fólk fingu hollari vitan. Fortreytirnar fyri góðari undirvísing innan hesi økini, sum høvdu heitið alis-/evnafrøði og lívfrøði, vóru tó ikki serliga góðar, og ofta vóru bert møguleikar fyri talvuundirvísing, hóast lærarar vóru fullgreiðir um, at neyðugt var, at næmingarnir gjørdu venjingar. Serliga vóru karmarnir í bygdarskúlunum vánaligir, tá talan var um fakhølir.
Keldur:
(1) Skole på Færøerne i 1000 år. En skolehistorisk håndbog. Ludvig Petersen (1994). Eget forlag i samarbejde med Selskabet for Dansk Skolehistorie og Føroya Lærarafelag.
(2) Dansk Skolehistorie 1-5. Ritstj. Charlotte Appel og Ning de Coninck-Smith (2013-2015). Aarhus Universitetsforlag.
(3) Eitt sindur um skúlasøguna áðrenn 1870. Handrit eftir Andrias Højgaard. Námsvísindadeildin.
(4) Føroya Læraraskúli 1870-1970. Martin Holm (1970). Føroya Læraraskúli.
